نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

کاخ جهان­نما از بناهای شاخص دوران شاه عباس صفوی در ابتدای خیابان چهارباغ بود که توسط ظل­السلطان در سال 1314 قمری تخریب گردید. بنا بر اسناد تصویری و نوشتاری به عنوان یک کاخ دروازه مشابه با کاخ عالی­قاپو، ورود به خیابان چهارباغ را برای اهل دربار ممکن می­ساخت. با توجه به مشخص بودن محدودۀ آن، شناسایی محل دقیق و چگونگی ساخت و تزیینات کاخ در فصل اول کاوش (اسفند 1393 تا اردیبهشت 1394) مد نظر قرار گرفت. به این ترتیب مشخص شد هشت پایۀ سنگی که بخشی از کاخ روی آنها قرار داشته بود محدودۀ شمالی ـ جنوبی آن را مشخص می‌کنند، همچنین شواهد مربوط به تزیینات بیرونی و داخلی کاخ و بخش‌هایی از کف‌پوش شمال کاخ تا حدودی وضعیت این بنای مربوط به قرن یازدهم هجری قمری را بازگو می‌کند. فهم محل دقیق شروع خیابان چهارباغ که بعد از کاخ شروع می‌شده است، طول شمالی ـ جنوبی کاخ و شواهد قبل از دورۀ صفوی و حتی قبل از اسلام نشان از اهمیت محوطه در مرکز شهر اصفهان دارد. در مطالعۀ اخیر تلاش شد تا با انطباق اسناد و منابع مکتوب، کاوش‌های میدانی و مطالعات آزمایشگاهی بتوان شناخت جامعی از این بخش دولت‌خانۀ صفوی و شهر اصفهان به دست آورد. به­علاوه بررسی کنونی خبر از آن دارد که با وجود تخریب گستردۀ آثار در بعد از دورۀ صفوی و نوسازی­های شهری دوران اخیر، همچنان بر پایۀ مدارک باستان­شناسی و انجام باستان‌شناسی شهری می­توان شواهد قابل قبولی از گذشتۀ شهر به دست آورد که در فهم و شناخت آن راهگشا است و در منابع مکتوب نشانی از آنها یافت نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Archaeological Excavation in Jahannama Palace: Part of the Safavid Dowlatkana in Isfahan

نویسنده [English]

  • Ali Shojaee Esfahani

Assistant Professor, Art University of Isfahan

چکیده [English]

As a part of urban planning and during the construction of the underground railroad of Charbagh Street, an excavation was carried out from February to May 2015 to detect the location of Jahan Nama Palace, which was destroyed in 1935. The excavation resulted in a better understanding of the Safavid governmental house, Dowlatkhana, and Charbagh Street itself. The discovered materials belong to the pre-Islamic, pre-Safavid, Safavid, and post-Safavid periods. This article studies the architecture and artifacts, which were discovered during this excavation, of Jahan Nama Palace. Although the excavation had the usual limitations, such as time, resources, and space, it provides us with a comprehensive picture of the palace, the governmental house, and Charbagh Street. In a larger view, the results also help us locate other destroyed structures of the city more accurately. The pre-Safavid findings, which at the time were out of the city walls, represent details, which were previously unknown to us, of the suburbs of Isfahan in the middle ages. The discovery of the remains of Jahan Nama Palace, together with the maps and descriptions provided by historians and travelers, provides a framework for the planning of future investigations and the identification of related features of the city in pre- and post-Islamic era. These results demonstrate the importance of such investigations for our understanding of the historical cities of Iran. The discovery of pre-Safavid structures and pre-Islamic materials also underlines the importance of this part of the Isfahan Plain during earlier periods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Isfahan
  • Safavid dynasty
  • Dowlatkhana
  • Jahan Nama Palace
  • Archaeological excavation
اسکندر بیک ترکمان، 1382، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
باباشاهی، مریم، 1361، «بررسی منابع تاریخی در مورد بنای تالار تیموری (کاوش­های 1360 دفتر فنی اصفهان)»، اثر، شمارۀ 9-7، صص 231-187.
پروندۀ ثبتی خیابان چهارباغ به تاریخ 1310 خورشیدی.
جبل عاملی، رکسانا، 1394، «گزارش دانه‌بندی بیست‌وپنج نمونه از یافته‌‌های کاوش مربوط به محوطۀ جهان‌نما»، منتشر نشده، آرشیو آزمایشگاۀ حفاظت و مرمت معاونت میراث فرهنگی اصفهان.
حاکمی، علی، 2537-2536، «هیأت بررسی و پیگردی کاخ­ها و بناهای دورۀ صفویه در اصفهان، محل مشرق دیوار باغ هشت‌بهشت»، در میرفندرسکی، محمدامین، «طرح تجدید حیات -روان بخشی- مرمت حفاظتی و بازسازی منطقۀ تاریخی و مجموعۀ فرهنگی اصفهان»، گزارش شمارۀ شش، منتشر نشده، صص 169-121.
رجایی، عبدالمهدی، 1387، تحولات عمران و مدیریت شهری اصفهان در دورۀ پهلوی اول، اصفهان، شهرداری اصفهان.
شجاعی اصفهانی، علی، 1393، «بررسی باستان‌شناختی قلاع و استحکامات اصفهان از منظر جغرافیای اداری از آغاز دوران اسلامی تا دوران صفوی» رساله برای دریافت درجۀ دکتری در باستان‌شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، منتشر نشده.
شجاعی اصفهانی، علی، 1395، گزارش مطالعات باستان شناختی در محوطه جهان‌نما و خیابان چهارباغ محل ایستگاه قطار شهری در میدان امام حسین (دروازه دولت) و انقلاب، منتشر نشده.
شجاعی اصفهانی، علی، 1396، «کاخ جهان­نما و مدخل ورود به چهارباغ در اسناد تصویری و نوشتاری دوران صفوی تا پهلوی» پژوهش‌های ایران‌شناسی، سال 7، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 48-29.
علیان، علمدار، 1393،  کاوش باستان‌شناختی چهارباغ عباسی محدودۀ ایستگاه امام حسین، ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان، گزارش منتشر نشده.
قلی پور، سودانه، 1393، «بازآفرینی خیابان چهارباغ عباسی اصفهان در دوره­های صفویه و قاجار با تأکید بر بیان تصویری از نوشته­های سیاحان» باغ نظر، شمارۀ 29، صص 46-33
کلایس، ولفرام، 1387، «کاخ‌های صفوی»، ترجمۀ احسان طهماسبی، گلستان هنر، شمارۀ 11، صص 73-68.
مقیمی اسفندآبادی، مهسا، 1390، «مطالعه، بررسی و ساماندهی اسناد تصویری بناهای از میان رفته اصفهان صفوی با تأکید بر سه عمارت جهان‌نما، نمکدان و تالار آینه»، رسالۀ کارشناسی ارشد در رشتۀ مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، منتشرنشده.
موسوی، محمود، 1385، «اکتشافاتی در بخش غربی مجموعۀ مقبره‌های شیخ صفی در اردبیل» در کنبی، شیلا، هنر و معماری صفویه، ترجمۀ مزدا موحد، تهران، فرهنگستان هنر، صص 40-35.
مهریار، محمد و دیگران، 1378،  اسنادتصویریشهرهایایرانیدورۀ قاجار،تهران، دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی.
هنرفر، لطف­الله، 1349، «چهارباغ اصفهان»، هنر و مردم، شمارۀ 96 و 97، صص 14-2
یوسفی، حسن؛ طاووسی، محمود، 1383، «بررسی آرامگاه شاه اسماعیل اول در اردبیل از منظر باستان‌شناسی»، باستان‌شناسی، سال اول، شمارۀ اول، بهار و تابستان، صص 29-20
Alemi, Mahvash, 2005, "Safavid Royal Gardens and Their Urban Relationships", A Survey of Persian Art, from Prehistoric Times to the Present. Vol. 18, Islamic Period: From the End of the Sasanian Empire to the Present, Costa Mesa, Calif. Mazda Publishers.
Ardalan, Nader, Bakhtiar, Laleh, 1973, the Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture, University of Chicago Press.
Babaie, Sussan, 2008, Isfahan and its palaces: statecraft, Shi'ism and the architecture of conviviality in early modern Iran, Edinburgh, Edinburgh University Press.
Blake, Stephen P., 1999, Half the world: the social architecture of Safavid Isfahan, 1590-1722, Costa Mesa, Calif., Mazda Pub.
Brignoli, J-D., 2009, "Les palais royaux safavides (1501-1722): architecture et pouvoir", Thèse de l’UNIVERSITE AIX-MARSEILLE I - Université de Provence – LAMM.
Galdieri, E.,1974, "Les Palais d'Isfahan", Iranian Studies, Vol. 7, No. 3/4, Studies on Isfahan: Proceedings of the Isfahan Colloquium, Part II, pp. 380-405.
Galdieri, E., 1979, "Relecture d’une gravure allemande du XVlleme siècle comme Introduction à une recherche archéologique" in Archologische Miteilungen aus Iran, 6 Akten des VII Internationalen Kongresses fur iranische kunst und archaologie, Munchen, sept 1976, Berlin, pp. 650-570.
Holakooei, Parviz, 2013, "Technological study of the seventeenth century haft rang tiles in Iran with a comparative view to the cuerda seca tiles in Spain" Doctoral Thesis, Università degli Studi di Ferrara.
Yousefi, Hassan; Alizadeh Sola; Mohammad; Tavousi, Mahmoud, 2013, "Reconsidering the Architecture of Shaikh Safi al-Din Ardabili's Shrine: New Findings in Archeological Excavations at Janat Sara Site", Humanities, Vol. 20 (1), pp.49-67.