نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• بهرام آجورلو ¹
• اسماء سعید ²

¹ استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز مرکز تحقیقات مرمت بناها و بافت¬های تاریخی و فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

² کارشناس ارشد پژوهش هنر- دانشگاه هنر اسلامی تبریز

چکیده

نقشمایه­ی ترکیبی و افسانه­­ای عقرب- انسان، به دو صورت عقرب- مرد و عقرب- زن، بر اساس شواهد باستان­شناختی، در افق فرهنگ­های عصر مفرغ فلات ایران تا کنون صرفاً از محوطه­های باستانی ناحیه­ی جیرفت در حوزه­ی هلیل رود کشف و گزارش شده است. در بین­النهرین باستان عقرب- انسان هیولایی است که از دروازه­های جهان زیرین محافظت می­کند؛ که همین مفهوم و کارکرد مذهبی به اساطیر مصر باستان هم راه یافته است. اما با توجه به کاوش­های باستان­شناختی در جیرفت که منشاء جغرافیایی نقشمایه­ی عقرب- انسان را جنوب شرقی فلات ایران معرفی کرده است، این سئوال مطرح می­شود که آیا این نقشمایه برآمده از فرهنگ پیش از تاریخی فلات ایران است یا بین­النهرین؟ فرضیه­ی نوشتار حاضر این است که هر چند نقشمایه­ی عقرب- انسان در فرهنگ و باورهای عصر مفرغ جنوب شرقی ایران اصالت داشته است، اما ایده­ی سیر تحول آن از یک نقشمایه­ی طبیعت­گرایانه­ی عقرب در عصر مس- سنگی به یک نقشمایه­ی ترکیبی و افسانه­­ای عقرب- انسان در عصر مفرغ هنوز مبتنی بر شواهد کافی نیست. روش­شناسی این نوشتار اصالتاً یک روش تاریخ هنری با رویکرد باستان­شناختی است که صرفاً به آثار هنری و یا صنایع دستی دارای نقش عقرب و یا عقرب- انسان­هایی که از بافتارهای اصیل باستان­شناختی دوران پیش از مفرغ فلات ایران و بین­النهرین گزارش شده­اند، تأکید کرده و به رابطه­ی نقشمایه با جغرافیا و اقلیم و بستر باستان­شناختی توجه می­کند. آثار دارای این نقشمایه به دو گروه اصلی فلات ایران و بین­النهرین تقسیم می­شوند. نتیجه­ی نوشتار حاضر این است که نقشمایه­ی عقرب- انسان در جنوب شرقی فلات ایران برآمده از باورها و فرهنگ مردمان عصر مفرغ همان حوزه­ی هلیل رود در آستانه­ی شهرنشینی بوده است و همچنین هیچ ارتباط علّی میان این نقشمایه و نقشمایه­ی عقرب بر روی آثار عصر مس- سنگی فلات ایران و یا اقلیم­های گرم و خشک الزاماً وجود ندارد.
 
 

کلیدواژه‌ها

• نقشمایه­ی عقرب- انسان
• نقشمایه­ی عقرب
• عصر مفرغ
• فلات ایران
• بین­النهرین

عنوان مقاله [English]

The Survey of the Origin of People-scorpion’s Motif in the Bronze Age Art of the Iranian Plateau

نویسندگان [English]

• Bahram Ajorloo ¹
• Asmaa Saeed ²

¹ Assistant Professor of Tabriz Islamic Art University

² M.A. in the Art studies, Tabriz Islamic Art University

چکیده [English]

Archaeologically, the hybrid and mythological motif of People-scorpion, as presented in both forms of Man-scorpion and Woman-scorpion, in the horizon of Bronze Age cultures in the plateau of Iran, merely, is reported from the archaeological sites of Jiroft in the Halil Rood basin, southwest Iran. In Mesopotamia, the people-scorpion is presented as the guardian monster for the gates of dead people’s world, under the earth. Such a ritual concept and religious function had been adapted by the mythology of ancient Egypt as well. According to the results of recent archaeological excavations in Jiroft, however, the southwest of Iran is speculated as the geographical homeland of this motif. So, whether Iranian plateau or Mesopotamia, where is the cultural origin of such motif? In spite of the scorpion’s motif in the chalcolithic Age of Iran, The basic hypothesis proposed by the authors explains that the idea on the progression of a naturalist scorpion’s motif unto a hybrid- mythological people- scorpion one in the art of Bronze Age has not yet been provided enough archaeological evidences. By this essay, the authors have an art historical method oriented by archaeology. This method just studies motifs of both scorpion and people-scorpion in artifacts recovered from archaeological contexts in both prehistoric Iran and Mesopotamia. These artifacts are grouped into these regions. The essay concludes that people-scorpion’s motif in southeast Iran was originated in the native Bronze Age believes and culture of the Halil Rood basin in the dawn of urbanization. So, in addition to no causative relations between such motif and arid climates in Iran, there is no causation concerning the Chalcolithic Age motif of scorpion and the Bronze Age people-scorpion.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

• People-scorpion’s motif
• scorpion’s motif
• Bronze Age
• Iranian plateau
• Mesopotamia