منظر فرهنگی قلعۀ شاه‌دژ و دیگر آثار کوه صفۀ اصفهان

شجاعی اصفهانی, علی

doi:10.22059/jis.2022.332928.1052

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

علی شجاعی اصفهانی

گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

10.22059/jis.2022.332928.1052

چکیده

کوه صفه یک چشم‌‌انداز طبیعی ـ تاریخی با ارزش‌‌های وابسته به تمام اجزای تشکیل‌دهندۀ منظر آن است. به همین سبب برای محافظت از اعتبار فرهنگی اثر لازم است تمام اجزای چشم‌‌انداز طبیعی ـ تاریخی در وضعیت کنونی، شناسایی و مطالعه و ثبت و حفاظت شوند. این اجزا، مجموعۀ آثار متمرکز در قلۀ کوه به نام قلعۀ شاه‌دژ یا قلعۀ دیو و شواهد پراکندۀ وابسته و مرتبط و غیرمرتبط با آن از جمله کاخ تخت سلیمان در دیگر بخش‌‌های دامنۀ کوه را شامل می‌‌شود که در ایجاد و گسترش و استمرار محوطه، نقش شاخص داشته‌‌اند. مجموعۀ آثار ایجادشده در کوه صفۀ اصفهان که یکی از ارزشمند‌ترین دستاوردهای معماری است، نشان از شناخت درست ساکنان سرزمین از قابلیت‌های جغرافیایی در اصفهان دارد. مقالۀ حاضر تلاش دارد با بررسی منابع مکتوب و انجام بررسی‌‌های باستان‌‌شناختی، اهمیت محدوده در دوره‌‌های مختلف تاریخی را مشخص سازد و ضمن ثبت شواهد باقی‌‌مانده در کوه صفه ـ به‌‌ویژه بخش‌‌هایی که تا کنون دیده نشده‌است ـ و بیان ویژگی‌‌های آن، پیشنهادی برای تعیین محدوده و ضوابط عرصه و حریم قلعه به دست دهد. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد این نقطۀ راهبردی همواره ارتباط مستمر خود را با شهر اصفهان حفظ کرده و دست‌کم در دوران شکوفای اسلامی، به خوبی توانسته‌است امنیت شهر و نقاط پیرامون را تضمین کند. نظر به اهمیت اثر و توسعۀ افسارگسیختۀ شهر، همچنین ضرورت شناخت لایه‌‌های مدفون در زیر زمین، لازم است در تعیین حدود و تدوین قوانین محدودۀ عرصه و حریم، مسائل باستان‌‌شناسی که در شناخت و حفاظت از محوطه نقش شاخص دارند، در کنار موارد مربوط به حوزه‌‌های شهری و معماری و مرمت، در اولویت قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The cultural landscape of Shah-dezh Fortress and other monuments of Isfahans Sofeh Mountain, a necessity to determine and define the zone and borders

نویسنده [English]

Ali Shojaee Esfahani

Department of Archaeology, Art University of Isfahan

چکیده [English]

Sofeh Mountain is a natural-historic landscape where its value lay on all the natural and cultural components of the landscape. Thus, in order to protect and preserve the landscape, it is necessary to identify, record, and study Sofeh landscape in its entirety. The core components of the landscape consisted of mainly architectural remains of the Shahdez fortress or the Div fortress on the crest, Takht-e Soleyman Palace on the slopy part and other scattered structures on lower slope and base of the mountain up to the Zayandeh-Rud river side. The archaeological evidence point to the profound knowledge of the lands' inhabitants into the environment and geographical potentials of Isfahan. The present article is an attempt to determine the role and position of the Sofeh landscape in different historical periods by examining written sources and conducting archaeological investigations. The detailed documentation of archaeological evidence and investigating their characteristics not only help us to gain insight into the life history of the landscape but also facilitate determining its natural and historic boundaries and defining the core and buffer zones of the site that was registered as a national heritage list in 2005. The study demonstrates that Sofeh Mountain and its architectural complex is one of the concert achievements of Isfahan's inhabitants where a symbiotic relation between mountains, plains and rivers had been realized. The Sofeh mountain with its strategic location has always maintained its close relation with the city and particularly during the flourishing periods of Isfahan in the Islamic era, it was able to provide security and facilities for the city and the surrounding areas.

کلیدواژه‌ها [English]

Isfahan
Sofeh mountain
Shah diz fortress
Takht-e Soleyman Palace
zone and buffer zone
Cultural Landscape

مراجع

منابع

ابن‌اثیر، عزالدین، 2001، الکامل فی التاریخ، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، المجلد الثامن، الطبعة الثالثة، بیروت، دارالکتاب العربی.

ابن‌خلدون، 2003، ابوزید عبدالرحمان بن محمد، العبر تاریخ ابن‌خلدون، الجزء الاول، بیروت، دار ابن‌حزم.

ابن‌قلانسی، 1908، ذیل تاریخ دمشق، تصحیح آمدروز، لیدن.

ارباب اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، 1340، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح و تحشیۀ منوچهر ستوده، تأیید با همکاری امیرکبیر.

اسکندربیک ترکمان، 1382، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، جلد 2، تهران، امیرکبیر.

تحویلدار اصفهانی، 1342، میرزا حسین‌خان پسر محمدابراهیم‌خان، تاریخ اصفهان، جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران.

جابری انصاری، 1378، تاریخ اصفهان، ترتیب و تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل با همکاری شرکت بهی.

جعفری‌زند، علی‌رضا، 1381، اصفهان پیش از اسلام، تهران، آن.

جناب، میرسیدعلی، 1376، الاصفهان، به کوشش محمدرضا ریاضی، تهران، سازمان میراث فرهنگی.

ــــــــــــــــ ، 1386، آثار و ابنیۀ تاریخی اصفهان، تدوین و تصحیح رضوان پورعصار، اصفهان، شهرداری اصفهان.

حسینی یزدی، محمد بن نظام، 1388، العراضة فی الحکایة السلجوقیة، به کوشش مریم میرشمسی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

حسینی، 1980، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر، زبدة التواریخ فی اخبار الامراء والملوک السلجوقیة، تعلیق ضیاءالدین بونیاتوف، مسکو.

خواجه نظام‌الملک طوسی، 1390، حسن بن علی، سیر الملوک، تصحیح دکتر محمد استعلامی، تهران، نگاه.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، 1364، راحة الصّدور و آیة السّرور، به سعی و تصحیح محمد اقبال، با توضیحات مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر.

رحیم‌زاده، محمدرضا، بی‌تا، «گزارش پیشنهادی ثبت عرصه و حریم شادروان و چشمۀ سوزنگر و نهر رقط»، منتشرنشده.

سعیدی انارکی، فریبا، 1386، «گزارش اولین فصل کاوش قلعۀ شاه‌دژ»، آرشیو سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، منتشرنشده.

ـــــــــــــ، 1395، «گزارش دومین فصل کاوش قلعۀ شاه‌دژ»، آرشیو اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان، منتشرنشده.

شجاعی اصفهانی، علی، بهار و تابستان 1398، «شبکۀ قلاع کوهستانی مشرف بر مرکز خوره اصفهان و نقش آن‌ها در حیات پایدار اصفهان»، مطالعات باستانشناسی، دورۀ 11، شمارۀ 1، صص 133ـ152.

ظهیرالدین نیشابوری، 1390، سلجوقنامه به انضمام ذیل سلجوقنامۀ ابوحامد محمد بن ابراهیم، تصحیح میرزا اسماعیل افشار و محمد رمضانی، چاپ اول، تهران، اساطیر.

ظهیرالدین نیشابوری، 2004، سلجوقنامه، به کوشش مورتُن، وارمینستر، گیب.

عظیمی، سید احسان‌الله، تابستان 1378، «وجه تسمیۀ کوه صفه»، فرهنگ اصفهان، شمارۀ 12، صص 66ـ69.

عمادالدین اصفهانی، 1980، تاریخ دولة آل‌سلجوق، اختصار الفتح بن علی بن محمد، بنداری اصفهانی، بیروت، دارالافاق الجدیدة.

قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، 1371، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ محمد مراد بن عبدالرحمان، تصحیح محمد شاهمرادی، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران.

ـــــ، بی تا، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دار الصادر.

کریمیان، حسن و عباسعلی احمدی و فریبا سعیدی اناری، 1387، «تعیین کاربری و گاهنگاری کاخ ـ قلعۀ شاهدژ اصفهان با استناد به نتایج حفریات باستان‌شناسانه»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 186، صص 79ـ110.

کشانی، محمدرضا و مولود ستوده، 1397، فهرست اجمالی اسناد تاریخی دیوان ظل‌السلطان، اصفهان، سازمان فرهنگی، اجتماعی، ورزشی، شهرداری اصفهان.

لاله، هایده و دیگران، 1390، «گزارش پهنۀ شهر کهن نیشابور در گسترۀ طبیعی و تاریخی از دورۀ ساسانی تا دورۀ قاجار»، گزارش ثبت عرصه و حریم مجموعۀ آثار شهر کهن نیشابور و حریم منظری آن، منتشرنشده.

مهریار، محمد، 1379، شاه‌دز کجاست، اصفهان، سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری اصفهان.

ناشناس، 1389، مجمل التواریخ والقصص، تصحیح و تحشیۀ ملک‌الشعرا بهار، تهران، اساطیر.

ویلی، پیتر، 1386، آشیانۀ عقاب قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز.

همایی، 1384، جلال‌الدین، کتاب تاریخ اصفهان، مجلد ابنیه و عمارات و آثار باستانی، به کوشش ماهدخت‌بانو همایی، تهران، هما.

هنرفر، لطف‌الله، پاییز و زمستان 1376، «تصویری از اصفهان پیش از اسلام»، وقف میراث جاویدان، سال 5، شمارۀ 3 و 4، صص 4ـ17.

ـــــ، آبان 1357، «باغ هزارجریب و کوه صفه»، هنر و مردم، شمارۀ 157، صص 73ـ94.

Alai, Cyrus, 2010, Special maps of Persia 1477-1925, Leiden; Boston, Brill.

Bruyn, Cornelis de, 1723, Voyages de Corneille le Bruyn au Levant. Voyages par la Moscovie, en Perse et aux Indes Orientales. C'est-à-dire, dans les principaux endroits de l'Asie Mineure, dans les isles de Chio, Rhodes, Chypre, &c. De même que dans les plus considérables villes d'Egypte, Syrie, & Terie Sainte; enrichi d'un grand nombre de figures en tailledouce, Vol. 4, La Haye: P. Gosse & J. Neaulme.

Chardin, Jean, Langlès, Louis, 1811, Voyages du chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, enrichis d'un grand nombre de belles figures en taille-douce, représentant les antiquités et les choses remarquables du pays,Le Normant, Paris.

Dieulafoy, Jane, 1887, La Perse, la Chaldée et la Susiane, Paris, Hachette.

Flandin, Eugène, Coste, Pascal, 1851, Voyage en Perse, Vol.2, Paris, Gide et J. Baudry.

Kaempfer, Engelbert, 1712, Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V, quibus continentur variæ relationes, observationes & descriptiones rerum Persicarum & ulterioris Asiæ multâ attentione, in peregrinationibus per universum Orientem, Lemgoviæ, Typis & impensis Henrici Wilhelmi Meyeri.

Kaempfer, Engelbert, 1968, Die Reisetagebiicher, ed. Meier-Lemgo, Wiesbaden.

Minasian, Caro Owen, 1971, Shah Diz of Isma`ili fame: its siege and destruction, London.

Eiwziwkʻchean, Vrdanis, 1854, Nkaragrutʻiwn Parskastani ereweli shinuatsots, Kostandnupōlis: I Tparani Hovhannu Miwhēntisean, Armenian.

Olivier, Guillaume-Antoine, 1807, Voyage dans l'empire Othoman, l'Egypte et la Perse, Paris.

پروندۀ ثبتی برج‌‌های جنوب غربی و جنوب شرقی باغ هزارجریب در سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری کشور به شمارۀ 1698 مورخ 19/08/1354.

پروندۀ ثبتی شاه‌‌دژ در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به شمارۀ 14280 مورخ 9/11/1384.

دستورالعمل «شرح خدمات برای تعیین حریم آثار تاریخی طبیعی» بناها، مجموعه‌‌ها و عرصه‌‌های تاریخی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.

نقشۀ محدودۀ عرصه و حریم و ضوابط حفاظتی غار تمتمان، مقبرۀ اسماعیل‌آقا قلعه‌سی، محوطۀ قلعۀ اسماعیل‌آقا و دخمه‌های سنگی اسماعیل‌آقا (مجموعۀ تمتمان)، استان آذربایجان‌غربی، شهرستان ارومیه.

روزنامۀ ایران، 18 آبان 85: 20؛ جام‌جم آنلاین، 8/2/88 تاریخ دسترسی 26 بهمن 1399.

http://collections.vam.ac.uk/item/O152885/st-sophia-near-djulfa-ispahan-atercolour-vigne-godfrey-thomas/