نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ دانشگاه اراک، ایران.

2 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه بوعلی سینا همدان، ایران.

3 دانش‌آموخته دکتری تاریخ، پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی، ایران.

چکیده

یوز یا یوزپلنگ از گونه‌های جانوری در خطر انقراض ایران است که نه تنها جزئی از تاریخ طبیعی این مرزوبوم به شمار می‌رود بلکه در تاریخ، فرهنگ و تمدن ما نیز نقش دارد. از همین رو پژوهش حاضر در نظر دارد تا با روشی تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع و مآخذ تاریخی، به جایگاه یوز در تاریخ ایران بپردازد و به این پرسش بنیادی پاسخ دهد که این گونه جانوری چه جایگاه و کارکردهایی در تاریخ ایران داشته است؟ یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که در تاریخ ایران از یوز به عنوان حیوان شکاری در مراسم شکار و بزم و رزم استفاده می‌شده و در پاره‌ای از موارد به عنوان هدیه و کالایی ذی‌قیمت به دربار شاهان ارسال می‌گردیده است. حتی در دوره‌ی مغول یوز را به عنوان مالیات ثابت از ولایاتی که این گونه جانوری در آن می‌زیست، دریافت می‌کردند. علاوه بر این ادبیات منثور و منظوم ما از یوز تأثیر پذیرفته و در امثال و اشعار، به یوز اشارات فراوانی شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigation of the Position of the Cheetah and its Functions in the History of Iran

نویسندگان [English]

  • farhad saboorifar 1
  • reza mohammadi 2
  • Ali zareei 3

1 Assistant Professo History, Arak University, Iran.

2 Ph.D Ph.D Candidate History, Bu Ali Sina University, Hamedan, Iran

3 Ph.D Graduated of History, the Research Institute of Imam Khomeini and Islamic Revolution, Tehran, Iran

چکیده [English]

Cheetahs are of the endangered species of Iran. Not only are they a part of the natural history of this land, but they play a role in our culture and civilization. Therefore, the present study, using historical sources and references, intends to study the position of cheetahs in the history of Iran and to answer the fundamental question of what position and functions this animal has had in Iranian history. The findings of the study suggest that in Iran’s history, the cheetah has been used as a hunting animal and in some cases was sent to the kings as a precious gift. Even during the Mongol era, a fixed tax was obtained from the provinces where cheetahs lived. In addition, our poetry and prose have been influenced by the cheetah so that many references to it can be found in our literature.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cheetah
  • Fahad
  • Bares (Pares)
  • Hunting
  • History of Iran
قرآن کریم
آصف، محمد هاشم، 1382، رستم التواریخ، میترا مهرآبادی، تهران، دنیاى کتاب.
آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود، 1381، نفائس الفنون فی عرائس العیون، ابوالحسن شعرانی، تهران، نشر اسلامیه.
ابن الطقطقى، محمد بن على بن طباطبا، 1418/1997، الفخرى فى الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربى.
ابن‌بطوطه، شمس‌الدین ابى‌ عبدالله محمد بن عبدالله اللواتى الطنجى، 1376، رحله ابن بطوطة، تهران، آگه.
ابن منظور محمد بن مکرم، 1414، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
احسن، محمد مناظر، 1383، زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران، علمی و فرهنگی.
استرآبادى، میرزا مهدیخان، 1384، دره نادره تاریخ عصر نادرشاه، سید جعفر شهیدی، تهران، علمى و فرهنگى.
اسفزارى، معین‌الدین محمد زمچى، 1338، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، تصحیح سید محمدکاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
افشار، ایرج، 1380، دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخى، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
انوری، محمد، بی‌تا، دیوان اشعار انوری، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
بداونى، عبدالقادر بن ملوک شاه، 1379، منتخب التواریخ، توفیق سبحانى و مولوى احمد صاحب‏، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
بدلیسى، شرف خان بن شمس‌الدین، 1377، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، ولادیمیر ولییامینوف‏، تهران، اساطیر.
بلعمى، ابو على، 1378 / 1373، تاریخنامه طبری، محمد روشن‏، تهران، سروش / البرز.
بهار، ملک‌الشعرا (بکوشش)، 1366، تاریخ سیستان، تهران، پدیده خاور.
بیهقى، ابوالفضل محمد بن حسین، 1374، تاریخ بیهقى، خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب.
پاشازاده، محمد عارف اسپناقچى، 1379، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، رسول جعفریان، قم، دلیل.
پایگاه گنجور (آثار سخن‌سرایان پارسی‌گو) به آدرس: https://ganjoor.net
تتوى، قاضى احمد؛ قزوینى، آصف­خان، 1382، تاریخ الفی، غلام‌رضا طباطبایى مجد، تهران، علمى و ‏فرهنگى.
ترکمان، اسکندر بیگ، 1382، تاریخ عالم‏آراى عباسى، ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
ثعالبى، ابومنصور محمد بن عبدالملک، 1384، شاهنامه ثعالبى، محمود هدایت، تهران، اساطیر.
جاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر، 1424، الحیوان، محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة.
جعفرى، جعفر بن محمد بن حسن، 1384، تاریخ یزد، ایرج افشار، تهران، علمى و فرهنگى.
جوزجانى، منهاج الدین سراج ابو عمر عثمان، 1363، طبقات ناصرى، عبدالحى حبیبى‏، تهران، دنیاى کتاب.
جوینى، علاءالدین عطا ملک بن بهاءالدین محمد بن شمس‌الدین محمد، 1385، تاریخ جهانگشاى جوینى، محمد قزوینى و به اهتمام سید شاهرخ موسویان، تهران، دستان.
چلپى، ابومصطفى بن عبدالله (حاجى خلیفه)، 1376، ترجمۀ تقویم التواریخ، میر هاشم محدث، تهران،‏ احیاء کتاب.
حافظ ابرو عبدالله ابن لطف الله، 1380، زبدة التواریخ، سید کمال حاج سید جوادى‏، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
حر عاملی، محمد بن حسن، 1414، تفصیل وسائل الشیعه، تحقیق و نشر موسسۀ آل البیت (علیه‌السلام)، قم لاحیاء تراث.
حسینی، مجدالدین محمد، 1362، زینت المجالس، تهران، نشر کتابخانه سنایی.
حسینى قمى، قاضى احمد بن شرف‌الدین الحسین، 1383، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقى، تهران،‏ مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. 
خاقانی، بدیل بن علی، 1382، دیوان خاقانی شیروانی، تهران، زوار.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام الدین، 1380، تاریخ حبیب السیر، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، نشر خیام.
دالمانى، هانرى رونه، 1335، سفرنامه از خراسان تا بختیارى، ترجمۀ محمدعلی فره وشى، تهران، امیرکبیر.‏
دانش‌پژوه، محمدتقی، 1341، تحفه، در اخلاق و سیاست‏، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دروویل، گاسپار، 1370، سفر در ایران، ترجمۀ منوچهر اعتماد مقدم، تهران، شباویز.
دمشقى، شمس‌الدین محمد بن ابی‌طالب انصارى، 1382، نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر، تهران، انتشارات اساطیر.
دمیرى،‏ کمال‌الدین محمد بن موسی بن عیسى، 1424،‏ حیاة الحیوان الکبرى، أحمد حسن بسج‏، بیروت دار الکتب العلمیة.
دهخدا، علی‌اکبر، 1337، لغت‌نامه‌ دهخدا، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران.
دین‌پرست، ولی، 1393، کاربست‌های نظامی شکار در فتوحات دورۀ ایلخانان و تیموریان. پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان، صص17-29.
رادویانی، محمد بن عمر، 1949، ترجمان البلاغه، احمد آتش، استانبول، بی‌نا.
رازی، فخرالدین محمد بن عمر، 1385، التحبیر فی علم التعبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، خوابگزارى.
راوندى، محمد بن على بن سلیمان، 1364، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به کوشش محمد اقبال و مجتبى مینوى‏، تهران، امیرکبیر.
راوندى، مرتضى، 1382، تاریخ اجتماعى ایران، تهران، نگاه.
زجاجى، حکیم، 1383، همایون‏نامه، تصحیح علی پیرنیا، تهران، نشر آثار.
ستوده، منوچهر، 1377، ظفرنامه خسروى‏، تهران، میراث مکتوب.
سعدی، مصلح بن عبدالله، 1356، شرح بوستان، محمد خزائلی، تهران، جاویدان.
سلمان ساوجی، سلمان بن محمد، 1348، مثنوی جمشید و خورشید، به اهتمام ج.ب. آسموسن و فریدون وهمن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سمرقندى، کمال‌الدین عبدالرزاق، 1383، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تصحیح عبدالحسین نوایى‏، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
سنایی، ابوالمجد بن آدم، 1374، حدیقة‌الحقیقه و شریعة الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
سیستانی، حکیم فرخی، 1311، دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران، مطبعه مجلس.
سیف‌آبادی، نجم الدین، 1378، مجمل التواریخ و القصص، آلمان، دومونده نیکارهوزن.
شاردن، 1372، سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایى، تهران، توس.
شامى، نظام‌الدین، 1363، ظفرنامه تیمورى، به کوشش پناهی سمنانی، تهران، سازمان نشر کتاب انتشارات بامداد.
شبانکاره‌اى، محمد بن على بن محمد، 1381، مجمع الانساب، تصحیح میر هاشم محدث‏، تهران، امیرکبیر.
شیمل، آنه مارى، 1386، در قلمروى خانان مغول، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعى، تهران، امیرکبیر.
صدوق‏، شیخ، 1367، من لا یحضره الفقیه، ترجمۀ علی‌اکبر غفارى، تهران، نشر صدوق.
صدوق، شیخ، بی‌تا، عیون أخبار الرضا، ترجمۀ شیخ محمدتقی اصفهانى آقا نجفى، تهران، علمیه اسلامیه.
صفا، ذبیح الله، 1378، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس.
طبرى، محمد بن جریر، 1387، تاریخ الطبری، تصحیح محمد أبو الفضل ابراهیم، ‏بیروت، روائع التراث العربى.
طوسی، محمد بن محمود بن احمد، 1382، عجایب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، علمی فرهنگی.
عطار، محمد بن ابراهیم، مظهر العجایب، احمد خوشنویس، تهران، سنایی.
عقیلی، محمد حین علوی خراسانی شیرازی، 1388، مخزن الدویه، تهران، نشر صهبای دانش با همکاری دانشگاه علوم پزشکی تهران.
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار، 1383، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی‏، تهران، علمی و فرهنگی.
عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد، 1363، دیوان عنصری بلخی، سید محمد دبیرسیاقی، تهران، سنایی.
عوفی، محمد، 1324، لباب الالباب‏، تصحیح ادوارد بروان، چاپ لیدن.
عین‏السلطنه، قهرمان میرزا سالور، 1374، روزنامۀ خاطرات عین‏السلطنه، تصحیح مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر.
فردوسی، ابوالقاسم، 1353، شاهنامه، تهران، فرانکلین.
فرمانفرما، عبدالحسین میرزا، 1383، مسافرت‏نامه کرمان و بلوچستان، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر.
فسایى، حاج میرزا حسن حسینى، 1382، فارسنامه ناصرى، تصحیح منصور رستگار فسایى‏، تهران، امیرکبیر.
فندرسکى، سید ابوطالب موسوى، 1388، تحفة العالم در اوصاف و اخبار شاه‏سلطان‏حسین، به کوشش رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى.
فووریه، 1385، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانى، تهران، نشر علم.
قاشانى، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، 1384، تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلى‏، تهران، علمى و فرهنگى.
قرشى، سید علی‌اکبر، 1371، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
قزوینى، زکریا بن محمد بن محمود، 1373، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران، امیرکبیر.
قزوینى، میرزا محمد طاهر وحید، 1383، تاریخ جهان‏آراى عباسى، تصحیح سید سعید میر محمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
قمى، احمد بن محمود المدعو نجم الدین ابو الرجاء، 1363، تاریخ الوزراء، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
کرزن، جورج ناتانیل، 1380، ایران و قضیه ایران‏، ترجمۀ غلام على وحید مازندرانى‏، تهران، علمى و فرهنگى‏.
کرمانى، ناصرالدین منشى، 1362، سمط العلى للحضرة العلیا، تصحیح عباس اقبال آشتیانى‏، تهران، اساطیر.
گردیزى، ابى سعید عبد الحى بن الضحاک بن محمود، 1363، زین الاخبار، تصحیح عبدالحى حبیبى‏، تهران، دنیاى کتاب.
گرگانی، فخرالدین اسعد، 1349، ویس و رامین، تصحیح ماگالی تو دوا- الکسلندر گواخاریا، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مارکوات، یوزف، 1383، ایرانشهر در جغرافیاى بطلمیوس، تهران، طهورى.
مبارکشاه، محمد بن منصور بن سعید، معروف به فخر مدبر، 1346، آداب الحرب و شجاعه، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، اقبال.
مجلسی، محمدباقر، 1351، آسمان و جهان، ترجمۀ کتاب السماء و العالم بحارالانوار، ترجمۀ محمدباقر کمره‏اى تهران، اسلامیه.
مراغی، عبدالهادی بن محمد بن محمود بن ابراهیم، 1388، منافع الحیوان، به کوشش محمد روشن، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مسعودی، أبوالحسن على بن الحسین، 1374، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، علمى و فرهنگى.
معجزى، محمدرضا والیزاده، 1382، تاریخ لرستان روزگار پهلوى، تهران، حروفیه.
معین، محمد، 1390، فرهنگ معین، تک جلدی، تهران، ساحل.
مقدسى، مطهر بن طاهر، 1374، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمد رضا شفیعى کدکنى، تهران، آگه.
مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، 1376، کلیات شمس تبریزی، بدیع‌الزمان فروزان فر، تهران، امیرکبیر.
مهیار رضا، بی‌تا، فرهنگ ابجدى عربى- فارسى.
ناصرالدین‌شاه قاجار، 1372، شهریار جاده‏ها، به کوشش محمدرضا عباسى و پرویز بدیعى‏، تهران، سازمان اسناد ملى ایران.‏
نسوی، ابوالحسن علی ابن احمد، 1354، بازنامه (با مقدمه‌ای در صید و اداب آن در ایران تا قرن هفتم هجری) تصحیح علی غروی، نشر مرکز مردم‌شناسی ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.
نسوى، شهاب‌الدین محمد، 1370، نفثة المصدور، تصحیح امیر حسین یزدگردى‏، تهران، نشر ویراستار.
نسوى، شهاب‌الدین محمد، 1384، سیرت جلال‌الدین منکبرنى، تصحیح مجتبى مینوى، تهران، علمى و فرهنگى.
نیشابورى، خواجه امام ظهیرالدین، 1332، سلجوقنامه، تهران، نشر خاور.
واقدى، محمد بن سعد کاتب، 1374، طبقات، ترجمۀ محمود مهدوى دامغانى، تهران، فرهنگ و اندیشه.
واقدى، محمد بن عمر، 1369، مغازى تاریخ جنگ‌های پیامبر (ص)، ترجمۀ محمود مهدوى دامغانى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى.
وامبرى، آرمینیوس، 1387، سیاحت درویشى دروغین در خانات آسیاى میانه، ترجمۀ فتح على خواجه نوریان، تهران، علمى و فرهنگى.
هروى، سیف بن محمد بن یعقوب، 1383، تاریخنامه هرات، به کوشش محمد آصف فکرت‏، تهران، اساطیر.
همدانى، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق، 1349، البلدان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
همدانى، رشیدالدین فضل‌الله، 1358 ق / 1940 م، تاریخ مبارک غازانى، تصحیح کارل یان‏، هرتفرد، استفن اوستین.
همدانى، رشیدالدین فضل‌الله، 1386، جامع التواریخ، تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد روشن‏، تهران، میراث مکتوب.