نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار باستان‌شناسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

خوانسار یکی از شهرهای معتبر ناحیۀ اصفهان در روزگار حاکمیّت قاجار بوده است. از این شهر در متون تاریخی به­کرّات یاد شده و شهر به­کرات مورد بازدید سفرنامه­نویسان اروپائی قرار گرفته است. حضور بزرگان فرهنگ و هنر و تولیدات مصنوعات متنوّع تجاری را می­توان از اصلی­ترین عواملی دانست که موجب شهرت این شهر در دورۀ قاجار می‌شده‌ است. اگرچه امروزه شواهد اندکی از آثار و ابنیۀ تجاری، مثل بازار و کاروان­سرای عصر قاجار این شهر، برجای مانده و تنها نشان آنها را در اسناد تاریخی یا اذهان ساکنان آن می­توان جستجو نمود، امّا بررسی علل رشد و افول آن می­تواند در تصمیم‌گیری برای رونق مجدد شهر مفید باشد. از آنجا که تاکنون پژوهش مستقلی در این باره نشده ‌است، در مقالۀ حاضر تلاش گردیده تا نتایج مطالعات میدانی و اسنادی نگارندگان دربارۀ اوضاع اجتماعی و اقتصادی شهر در طول دورۀ قاجاریه عرضه شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Social and Economic History of Khānsār in Qajar Era

نویسندگان [English]

  • Hassan Karimian 1
  • Husseyn Sedighiyan 2

1 Associate Professor of Archaeology, University of Tehran

2 PhD Candidate in Archaeology, University of Tehran

چکیده [English]

Khānsār was one of the principal cities of Isfahan district in Qajar era. The city is mentioned repeatedly in historical texts and visited frequently by European travelers Khānsār was celebrated in Qajar era for presence of significant cultural and artistic figures in the city as well as production of various commercial products. The remnants of commercial monuments such as Qajar bazar or Kārvansarā are few and we merely can trace them in the historical sources or the minds of residents. Yet studying the causes of development and decline of the city may help in taking decisions for renovation of its prosperity. Since any independent studies have not been done on this issue, this paper is presenting the results of field and documentary studies of the authors on social and economic circumstances of Khānsār during the Qajar era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Local history
  • Social History
  • economic history
  • Qajar era Khānsār
آل­ داوود، سیّد­علی (1378). دو سفرنامه از جنوب ایران، چاپ دوّم، تهران، امیر­کبیر.
ابن­الرّضا، مهدی (1382). ضیاء ­الأبصار فی ترجمه علماء خوانسار، 4ج، قم، مؤسسه انصاریان للطباعه و النشر.
اشرف­الکتابی، منوچهر (1359). «خونسار، خوانسار یا خانسار؟»، تحقیقات کتاب­داری و اطّلاع­رسانی دانشگاهی، ش12، صص 51-62.
اصفهانیان، کریم و دیگران (1385). اسناد تاریخی خاندان غفّاری، ج2، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اصفهانی، محمّد مهدی بن محمّد­رضا (1340). نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران، چاپخانۀ موسوی.
اعتماد­السلطنه، محمّد­ حسن خان (1367). تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمّد ­علی رضوانی، تهران، نشر دنیای کتاب.
اعظام قدسی، حسن (اعظام الوزرا) (1379). خاطرات من یا تاریخ صدسالۀ ایران، 2ج، تهران، نشر کارنگ.
افشار، حسن­علی خان (1382). سفرنامۀ لرستان و خوزستان، به تصحیح حمید­ رضا دالوند، ج1، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
افضل­الملک، غلام­حسین (1361). افضل­التواریخ، به تصحیح منصوره اتّحادیه و سیروس سعد­وندیان، تهران، نشر تاریخ ایران.
_____________ (1379). سفرنامۀ اصفهان، به کوشش ناصر افشار­فر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
امینی، عبد­الحسین (1386). کاروان عشق و جاودان­نامۀ خوانسار، خوانسار، انتشارات قلمرو قلم.
انصاری رنانی، قاسم؛ کرمانی، قنبرعلی (1380). تجارت در دورۀ قاجاریه، تهران، انتشارات دانشگاه علّامه طباطبایی.
اوبن، اوژن (1362). ایران امروز، 1906 1907م، ترجمۀ علی­اصغر سعیدی، تهران، زوّار.
بخشی، یوسف (1336). تذکرۀ شعرای خوانسار، تهران، مؤسسۀ مطبوعاتی میر­پور.
بروگش، هینریش (1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ مهندس کرد­بچه، ج2، تهران، اطّلاعات.
بغدادی، صفی­الدین (1412). مراصد ­الاطّلاع علی اسماء ­الامکنه و البقاع، به تصحیح علی ­محمّد البجاوی، ج1، بیروت، دار­الجیل.
بمبرگ، جیمز؛ ملویل، چارلز (2002). تصاویری از ایران، عکس­های لارنس لاکهارت در دهۀ 1920 تا 1950م، مرکز مطالعات خاورمیانه و اسلامی دانشگاه کیمبریج.
پروندۀ ثبتی کاروان­سرای باقری در فهرست آثار ملّی کشور، به شمارۀ 14190 و تاریخ ثبت 9/11/1384.
پروندۀ ثبتی تیمچۀ میرزا محمّد حقیقت در فهرست آثار ملّی کشور، به شمارۀ 1168 و تاریخ ثبت شهریور 1354.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368). سفرنامۀ پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران،  خوارزمی.
تبیان­الملک تبریزی، علیرضا (1388). «سفرنامۀ عتبات»، مجموعۀ سفرنامه­های خطّی فارسی، ج2، به تصحیح هارون وهومن، تهران، اختران.
جکسن، آبراهام والنتاین ویلیامز (1369). سفرنامۀ جکسن، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره­ای، تهران، خوارزمی.
چریکف (1358). سیاحت­نامۀ مسیو چریکف، ترجمۀ آبکار مسیحی، به اهتمام علی­اصغر عمران، تهران، کتاب­های جیبی.
حبیبی، حسن؛ وثوقی، محمّد­باقر (1378). بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندر­عبّاس، تهران، بنیاد ایران­شناسی.
حکیم، محمّد­تقی خان (1366). گنج دانش، جغرافیای تاریخی شهر­های ایران، به اهتمام محمّد­علی صوفی و جمشید کیان­فر، تهران، انتشارات زرّین.
خاوری شیرازی، فضل­الدّین عبدالنبی (1380). تاریخ ذوالقرنین، به تصحیح ناصر افشار­فر، 2ج، تهران، سازمان چاپ و انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. 
خسروی، رضوان (1388). «بازخوانی یک سند پیمان در اجرای عدالت در سنه 1323هـ.ق»، وقف، میراث جاویدان، ش67، صص 52 – 57.
خواند­میر، غیاث­الدّین بن همام (1380). تاریخ حبیب­السیّر، ج3، تهران، خیّام.
خوانساری، سیّد محمود، رسالۀ غیبیه، نسخۀ خطی شمارۀ 10/1136 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
خوانساری، محمّد باقر بن زین­العابدین، بی­تا، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، 8 ج، قم، نشر اسماعیلیان.
خورموجی، محمّد­جعفر (1344). تاریخ قاجار، حقایق­الأخبار ناصری، به تصحیح حسین خدیوجم، ج2، تهران، زوّار.
دفترچۀ جمع و خرج سال 1302هـ.ق قصبۀ خوانسار و توابع، نسخۀ کتابخانه مجلس، ش IR10 – 29174.
دو­ سرسی، لوران (1362). ایران در 18391840م، سفارت فوق­العاده کنت دوسرسی، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران، نشر دانشگاهی.
دهخدا، علی­اکبر (1373). لغت­نامۀ دهخدا، زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی، 14ج، تهران، دانشگاه تهران.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران، ج 2، تهران، نشر نگاه.
رضا­قلی میرزا قاجار (1373). سفرنامۀ رضا­قلی میرزا نایب­الایاله، به تصحیح اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران، اساطیر.
رضائی، امید (1390). درآمدی بر اسناد شرعی دورۀ قاجار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زمانی­نژاد، علی­اکبر (1378). «کتاب­شناسی و نسخه­شناسی دانشمندان خوانسار»، آئینه پژوهش، ش 55-56، صص 164-185.
زهرایی، فضل­الله (1341). دور­نمای خوانسار، تهران، چاپ رنگین.
_________ (1370). گلستان خوانسار، تهران، نشر مؤّلف.
سالنامۀ آماری استان اصفهان، تهران، به­کوشش مرکز آمار ایران، 1391.
سپهر، عبد­الحسین خان (1386). مرآت­الوقایع مظفّری، به تصحیح عبد­الحسین نوائی، ج1، تهران، میراث مکتوب.
سپهر، محمّد­تقی (1377). ناسخ التّواریخ، به تصحیح جمشید کیان­فر، تهران، اساطیر.
سمرقندی، کمال­الدّین عبد­الرزاق (1383). مطلع­السّعدین و مجمع­البحرین، به تصحیح عبد­الحسین نوائی، ج2، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیرو، ماکسیم (1357). راه­های باستانی ناحیه اصفهان و راه­های باستانی وابسته به آنها، ترجمۀ مهدی مشایخی، تهران، سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران.
شاه­ارزانی، محمّد اکبر بن محمّد، بی­تا، مفرّح­القلوب، شرح قانونچۀ چغمینی، مطبعه الاسلامیه.
شهر­های ایران‌شهر (1389). پژوهش گروهی بنیاد ایران­شناسی، ج4: خارک - دیهوک، تهران، بنیاد ایران­شناسی.
شهری­، جعفر (1383). طهران قدیم، 5ج، تهران، معین.
شیروانی، زین­العابدین بن اسکندر، بی­تا، بستان­السّیاحه، تهران، سنائی.
شیروانی، زین­العابدین بن اسکندر (1339). ریاض السّیاحه، تصحیح حامد ربّانی، تهران، سعدی.
عارفی، یوکابد (1389). «میرزا محمود محقق خوشنویس خوانساری از نگاه اسناد مجلس سنا»، مجلّه پیام بهارستان، س2، ش7، صص 271-284.
عین­السّلطنه، قهرمان میرزا سالور (1374). روزنامة خاطرات عین­السّلطنه، به تصحیح مسعود سالور و ایرج افشار، ج 7، تهران، اساطیر.
غفّاری کاشانی، قاضی احمد (1414). تاریخ نگارستان، به تصحیح مرتضی مدّرس گیلانی، تهران، کتاب­فروشی حافظ.
فراهانی، حسن (1385). روز­شمار تاریخ معاصر ایران، ج2، تهران، مؤسسۀ مطالعات و پژوهش­های سیاسی.
فرّخی یزدی، محمّد (1380). مجموعه اشعار فرّخی یزدی، تهران، نگاه.
فرهادی، مرتضی (1369). نامۀ کمره، چند برش در فرهنگ کشاورزی و دامداری کمره، ج2، تهران، امیر‌کبیر.
فسائی، حسن بن حسن (1382). فارس­نامة ناصری، به تصحیح منصور رستگار فسائی، 2ج، تهران، امیر‌کبیر.
قبادیان، وحید (1373). بررسی اقلیمی ابنیۀ سنّتی ایران، تهران، دانشگاه تهران.
کرزن، جرج (1380). ایران و قضیّۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، ج1، تهران، علمی فرهنگی.
گرنی، جان؛ صفت­گل، منصور (1387). قم در قحطی بزرگ 1288هـ.ق، قم، کتابخانۀ آیت­الله مرعشی نجفی و گنجینۀ جهانی مخطوطات اسلامی.
گیلانتز، پطرس دی سرکیس (1371). سقوط اصفهان، ترجمۀ محمّد مهریار، اصفهان، گل­ها.
لاکهارت، لارنس (1383). انقراض سلسلۀ صفویه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
لوی، حبیب (1339). تاریخ یهود ایران، ج3، تهران، کتاب­فروشی بروخیم.
مافروخی اصفهانی (1385). ترجمۀ محاسن اصفهان، به کوشش عبّاس اقبال آشتیانی، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
مجدی، محمّد بن ابی­طالب (1362). زینت­المجالس، تهران، سنائی.
محبوبی اردکانی، حسین (1374). چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، ج1، تهران، اساطیر.
محمّد­ میرزا قاجار (1364). سفر­نامۀ سیف­الدّوله معروف به سفر­نامة مکّه، به تصحیح علی­اکبر خدا­پرست، تهران، نی.
مختاری، رضا (1372). «نسخه­های خطّی کتابخانۀ مدرسۀ علوی خوانساری»، آئینۀ پژوهش، س3، ش22، صص 92-106.
ملک­المورّخین، عبدالحسین خان (1386). مرآت الوقایع مظفّری، به تصحیح عبدالحسین نوایی، 2ج، تهران، میراث مکتوب.
ملکم، سر جان (1380). تاریخ کامل ایران، ترجمۀ میرزا اسماعیل حیرت، ج2، تهران، افسون.
مورتنسن، اینگه دمانت (1377). کوچ­نشینان لرستان، ترجمۀ محمّد حسین آریا، تهران، پژوهنده.
موریه، جیمز (1386). سفرنامۀ جیمز موریه، ترجمۀ ابو­القاسم سرّی، 2ج، تهران، توس.
موسوی خوانساری، میر سیّد ابوالقاسم (1351). مناهج المعارف در بیان اصول دین، با مقدّمه و حواشی میر سیّد احمد روضاتی، تهران، چاپخانۀ حیدری.
مهری خوانساری، سیّد حمید (1392). اسناد بومی خوانسار موجود در مدرسۀ حضرت ولی­ عصر ­(عج) خوانسار، قم، مجموع ذخائر اسلامی.
میرزای قمی، ابوالقاسم (1378). غنایم الایّام فی مسائل الحلال و الحرام، 6 ج، قم، مکتب الأعلام الاسلامی.
میر­محمّدی، حمید­رضا (1378). جغرافیای خوانسار، 2 ج، قم، سلمان فارسی.
میر­محمّدی، حمید­رضا (1382). «مسجد آقا­ اسدالله خوانسار و موقوفات آن»، وقف، میراث جاویدان، ش41 - 42، صص 61 - 64.
مینورسکی، ولادیمیر (1387). ایران در زمان نادر­ شاه، ترجمۀ رشید یاسمی، به تصحیح علی­اصغر عبد­الهی، تهران، دنیای کتاب.
ناصر­الدّین شاه قاجار (1372). شهریار جادّه­ها، به تصحیح محمّد­رضا عبّاسی و پرویز بدیعی، تهران، سازمان اسناد ملّی ایران.
نمی از یم: یادواره­ای از مرحوم آیت­الله حاج سید محمّد­علی ابن­الرّضا، 1389. قم، انتشارات انصاریان.
نوایی، عبدالحسین (1383). مهد علیا به روایت اسناد، تهران، اساطیر.
نورانی، مرتضی (1383). «راهزنی در جادّه­های ایالت اصفهان و اتباع بیگانه»، مجلّه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش36-37، صص 151 – 182.
والیزادۀ معجزی، محمّد­رضا (1380). تاریخ لرستان در روزگار قاجار، به تصحیح حسین و محمّد والیزادۀ معجزی، تهران، حروفیّه.
یزدی، شرف­الدّین علی (1387). ظفر­نامه، به تصحیح سیّد مسعود میر­محمّد­صادق و عبد­الحسین نوائی، ج2، تهران، کتابخانۀ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
یاقوت حموی (1995). معجم­البلدان، ج2، بیروت، دار صادر.
یوسفی­نیا، راضیه (1388). اسناد تجاری ادوار اوّل تا پنجم مجلس شورای ملّی (1285 1304هـ.ش)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
Kinneir, John Macdonald (1973). A Geographical Memoir of the Persian Empire, New York, The Middle East Collection.
Yeroushalmi, D. (2009). The Jews of Iran in the Nineteenth Century, Leiden.