نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار باستانشناسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

اردشیرخوره را با طرح مدور و متحدالمرکزش می توان نخستین شهر ساخته‌شده به امر مؤسس سلسلۀ ساسانیان و نمادی از ظهور ایدئولوژی سلطنتی تمرکزگرای ساسانیان محسوب داشت. علیرغم نقش کلیدی این شهر در استقرار حکومت ساسانیان، به‌جز یافته­های معدود باستان‌شناسانه، اطلاعات بسیار اندکی از تحولات تاریخی این شهر در دست است، بویژه آنکه، به اعتبار مندرجات آثار مورخان و جغرافیدانان قرون نخستین اسلامی، این شهر قرن‌ها پس از سقوط ساسانیان نیز به حیات خود ادامه داده است. اینک این پرسش قابلیت طرح می‌یابد که منابع مکتوب کهن چه اطلاعاتی را در خصوص دلایل و فرایند شکل‌یابی، توسعه و زوال این شهر در اختیار قرار می‌دهند؟ به عبارت دیگر، شهر اردشیرخوره در دورۀ ساسانی و در دوران انتقال به دورۀ اسلامی دستخوش چه تغییراتی شده است؟ هدف آن است تا با اتکاء به متون کهن، ماهیت تاریخی و سیر تحول شکل­گیری تا سقوط این شهر و همچنین شاخص­های فضایی و عملکردی آن باز­شناسی گردد. مطالعات تاریخی مشخص می‌سازد که اردشیرخوره شهری با ماهیتی حکومتی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی در دوران ساسانی بوده و با ورود اسلام دستخوش تغییراتی ساختاری و اجتماعی شده و در ادامۀ روند حیاتش به سبب برخی عواملی سیاسی، اقتصادی در قرن 10 و 11 هجری متروک شده­ است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ardashir Khwarah, from Establishment to fall on the Basis of Historical Texts

نویسندگان [English]

  • Hasan Karimian 1
  • Majid Montazer- Zohouri 2

1 Associate Professor, Department of Archaeology, University of Tehran

2 Ph.D. Candidate, Department of Archaeology, University of Tehran

چکیده [English]

The round city of Ardeshir Khwarah, with its concentric layout, can be considered as the first city which established by the founder of the Sasanian dynasty as a symbol of the Sasanian royal ideology. Ardeshir Khwarah plays a key role in establishment of Sasanian sovereignty and urban planning. However, a little is known about the history of the city. It seems even stranger if we consider the reports of the early Islamic geographers and historians, recording that the city was flourishing until 5th century A.H. Now lots of questions can be posed about the city. What kind of information can be extracted from historical written sources concerning the reason and process of formation, thriving and abandonment of the city? In other word, how the city has changed during the transitional period from Sasanian to Islamic period? Based on the historical sources, the present paper deals with the historical identity of the city and its spatial order and functional characters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of the Sasanians
  • History of Iran in early centuries
  • Historical geography
  • Ardeshir Khwarah
  • Spatial order
آیتى، عبدالمحمد (1383). تحریر تاریخ وصاف‏‏، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏.
ابن اثیر (1371). الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسۀ مطبوعاتى علمى.
ابن بلخی (1363). فارس­نامه، به کوشش گای لسترنج و رینولد نیکلسون، چ2، تهران، دنیای کتاب.
ابن خردادبه، (1889‏). المسالک و الممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، بیروت.
ابن­حوقل (1345). صورة­الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ابن رسته (1365). الاعلاق النفیسه، ترجمه حسین قره‌چانلو، تهران، امیرکبیر.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (1349). ترجمۀ مختصر البلدان، ترجمه ح.مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1373). ممالک و مسالک، ترجمۀ محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
اعتماد السلطنه (1367‏). مرآة البلدان‏، تصحیح عبد الحسین نوایى و میرهاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران‏.
بکری، ابو­عبید (1992). المسالک و الممالک، مقدّمه و تحقیق آدریان وان لیوون و أندروفرى، ترجمۀ سعید غراب، ج1، دار­الغرب الأسلامی.
اورسول، ارنست (1382‏). سفرنامۀ قفقاز و ایران، ترجمۀ على اصغر سعیدى‏، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏.
بارتولد. ولادیمیر (1308). جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، چاپخانۀ اتحادیۀ طهران.
بلاذرى، احمد بن یحیى (1337‏). فتوح البلدان، ترجمۀ محمد توکل‏، تهران، نقره.
بیانی، شیرین (1386). شامگاه اشکانیان و بامداد ساسانیان، تهران، دانشگاه تهران.
پوپ، آرتور (1365). معماری ایران، ترجمۀ کرامت­االله افسر، تهران، فرهنگ­سرا.
تفضلی، احمد (1368). «شهرستان­های ایران»، در شهرهای ایران، محمدیوسف کیانی، ج2، تهران، جهاد دانشگاهی، صص 322-349.
ثقفى کوفى، ابو‌اسحاق ابراهیم بن محمد (1373). الغارات و شرح حال اعلام آن، ترجمۀ عزیزاالله عطاردى، تهران، عطارد.
جعفریان، رسول (1378)، تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، تهران، علم.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد ( 1368). اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمۀ و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، به­­نشر.
حافظ ابرو، عبداالله بن لطف‌االله (1375). جغرافیاى حافظ ابرو، تصحیح، صادق‏سجادى، تهران، میراث مکتوب.
حمزۀ اصفهانی (1367). تاریخ پیامبران و شاهان (تاریخ سنی ملوک الارض والأنبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، امیرکبیر.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1372). با مقدمۀ بارتولد و تعلیقات مینورسکی، تهران، دانشگاه الزهرا.
حسینى فسایى، میرزا حسن (1382). فارسنامۀ ناصرى، تصحیح منصور رستگار فسایى، تهران، امیرکبیر.‏
حسینى قزوینى، شرف‌الدین فضل‌االله (1383). المعجم فی آثار ملوک العجم‏، تصحیح احمد فتوحى‌نسب‏، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
دریایی، تورج (1388)، شهرستان­های ایرانشهر، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران، توس.
                (1383). شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران، ققنوس.
دیولافوا، ژان پل هنریت (1332). سفرنامۀ مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمۀ و نگارش محمدعلی فره‌وشی، تهران، خیام.
سامی، علی (1389). تمدن ساسانی، تهران، سمت.
سایکس، سر پرسى (1380). تاریخ ایران، ترجمۀ سید محمد تقى فخر داعى گیلانى، تهران، افسون.
سرفراز، علی­اکبر و آور­زمانی، فریدون (1388). سکّه­های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت.
شمس‌اشراق، عبدالرّزاق (1369). نخستین سکّه‌های امپراتوری اسلام، دفتر خدمات فرهنگی استاک، اصفهان،
شهبازی، علیرضا شاپور (1389). تاریخ ساسانیان (ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
شوارتس، پاول (1372). جغرافیای تاریخی فارس، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر.
فردوسی، ابوالقاسم (1968). شاهنامه، به کوشش عثمانوف، مسکو.
فرصت شیرازى، محمد نصیر بن جعفر (1377). آثار عجم‏، تهران، امیرکبیر.
فره­وشی، بهرام (1354). کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران، دانشگاه تهران.
فلاندن، اوژن (1324). سفرنامۀ اوژن فلاندن، ترجمۀ حسین نور صادقی، اصفهان، نقش جهان.
قدامه بن جعفر (1370). الخراج، ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران، البرز.
قزوینى، زکریا بن محمد (1373). آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ میرزا جهانگیر قاجار، تهران، امیرکبیر.
کاکا افشار، علی (1384). مادگان هزار دادستان/ کتاب هزار رای - گنج واژگان ادبی و حقوقی، چیستا، مهر،  ش ۲۲1.
                  (1386).  مادگان هزار دادستان / کتاب هزار رأی (۱۴)،کانون وکلا، ش ۱۹۶ و ۱۹۷، صص ۱۴۱ – ۲۴۲.
کریستن‌سن، آرتور (١٣٧٧). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب.
کریمیان، حسن و سیدین، ساسان (1389). دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی بر اساس مستندات باستان­شناختی، باغ نظر، سال هفتم، ش 13، صص 73 – 88.
کولسینکف، آ، آی (1389). ایران در آستانه سقوط ساسانیان، ترجمۀ م. ر. یحیایی، تهران، کندوکاو.
گدار، آندره (1345). هنر ایران، ترجمۀ بهروز حبیبی، تهران، دانشگاه ملی ایران.
سفرنامه‌هاى خطى فارسى (1388). گروهى از نویسندگان ‏، تهران، اختران‏.
گیرشمن، رومن (١٣٧٤). تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران، علمی و فرهنگی.
محمدی‌ملایری، محمّد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، طوس.
مسعودی، أبوالحسن على بن حسین (1365). التنبیه و الإشراف،  ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران علمى و فرهنگى.
                  (1374). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابو القاسم پاینده، تهران علمى و فرهنگى.
مقدسى، أبوعبداالله محمد بن أحمد (1361). احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ترجمۀ على‌نقى منزوى‏، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان‏.
مقدسى، مطهر بن طاهر (13740). البدء و التاریخ، ترجمۀ محمد‌رضا شفیعى کدکنى، تهران، آگه.
منتظرظهوری، مجید (1392). گزارش بررسی سیستماتیک شهر اردشیرخوره ، پژوهشکده باستان‌شناسی، منتشر نشده.
نورزوزی، رضا (1384). بررسی باستان‌شناسی فیروزآباد، شیراز، مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری فارس.
نیاکان، لیلی (1384). گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی شهر گور، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
هدایت، صادق (1321). شهرستان­های ایران، تهران، مهر.
هوف، دیتریش (1365).  شهرهایساسانی، ترجمۀ محمد رحیم صراف، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران، هما.
           (1368). فیروزآباد، ترجمۀ کرامت‌االله افسر، در محمّد یوسف کیانی، شهر­های ایران، تهران،  جهاد دانشگاهی.
           (1374). داراب، پایتخت ایالتی، ترجمۀ فرامرز سمیعی، در محمدیوسف کیانی، پایتخت‌های ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
              (1392). «شکل­گیری و ایدئولوژی دولت ساسانی از روی شواهد باستان­شناختی»، ساسانیان، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، مرکز، صص40-76.
یعقوبى، ابن واضح (1371). تاریخ یعقوبى، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتى، تهران، علمى و فرهنگى.
یاقوت حموی (1380). معجم البلدان، ترجمۀ على‌نقى منزوى‏، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
 
Bailey, H. W. 1971. Zoroastrian problems in the ninth-century books, Oxford, repr. with a new introd., Oxford.
De Menasce, J. 1985. Les données géographiques dans le Mātigān i hazār dātistān, Études Iraniennes, Paris.
Gyselen, R. 1988. Les donnes de geographie administrative dans le Šahrestānīhā-ī ērānStudia Iranica,Tome 17, Fasc.2, pp. 141-91
                1989. La Geographie administrative de I’empire sassanide, les témoignages sigillogaphiques, Res Orientales I, E. Peeters, Leuven.
Huff, D., 1974. Archaeological survey in the area of Firuzabad Fars,  in Proceeding of the in Annual symposium on archaeological research in Iran.
                 1993. Architecture Sassanide, in Splendear des Sassanides, Musses Royaux d art et d Histoire, Braxelles, 12 Fevrier au 25 avril.
Kent, R. G. 1953. Old Persian Grammar, Text, Lexicon, American Oriental Society, New Haven, Connecticut.
Keith. E. A. 1855. Geographical notes taken during a journey in Persia in 1849 and 1850. Journal of the Royal Geographical Society, vol. 25, Landon.
Lukonin, V. G. 1983. Political, social and administrative institutions: taxes and trade, Cambridge. History of Iran, Cambridge, vol. III (2).
Nyberg, H. S.1964- 1974. A Manual of Pahlavi. vol II, Wiesbaden.