نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران

3 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهرکرد

چکیده

کرانه‌های خلیج فارس از آغازین سال‌های دورۀ ساسانی شاهد حضور فرمانروایان مقتدر آن سلسله و اقدامات عمرانی ایشان بوده است. پادشاهان ساسانی، با پی ریختن شهرها و توسعه بخشیدن مراکز جمعیتی در کرانه‌های خلیج فارس، از یک سو حاکمیت خویش را بر آن مناطق تثبیت کردند و از سوی دیگر سنگری دفاعی در برابر دست­اندازی مهاجمان فراهم ‌آوردند. علاوه بر گزارش‌هایی که در متون تاریخی قبل از اسلام و قرون اولیۀ اسلامی مندرج است، یافته‌های باستان­شناسی بر حضور جامعه و فرهنگ ساسانی در کرانه‌های خلیج فارس دلالت دارند و مواد فرهنگی دورۀ ساسانی گویای روابط اجتماعی و اقتصادی جوامع ساکن در منطقۀ مورد مطالعه است. بافت شهرها، ساختار سازه‌های معماری، گونۀ غالب ظروف سفالین، سکه‌ها و مهرها، هر یک نشانه­ای از روابط و مناسبات جاری در جوامع دورۀ ساسانی در کرانه‌های خلیج فارس ارائه می‌دهند. بر این اساس، می‌توان گفت جمعیت‌هایی که در کرانه‌های خلیج فارس مستقر بوده‌اند، از اقتصادی بر پایۀ تجارت و بازرگانی داشته‌اند و برج‌ها و قلعه‌های استوار، امنیت ایشان را در برابر هجوم بیگانگان تأمین می‌کرده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Sasanian Presence on the Persian Gulf Coast Based on Historical Documents and Archaeological Investigations

نویسندگان [English]

  • Meysam Labbaf-Khaniki 1
  • Bahman Firouzmandi 2
  • Alireza Khosrowzadeh 3

1 Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Tehran

2 Associate Professor, Department of Archaeology, University of Tehran

3 Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Hamadan

چکیده [English]

The Sasanian settlements located Persian Gulf shores proving the economic-political sovereignty of Iran over the Persian Gulf through preislamic era denotes commercial relations between Iran and other regions. The remains of Sasanian sites and scattered ceramic sherds help us to apprehend the history of the socio-political organization of the Persian Gulf sphere and recognize the interactions between ancient ports and cities. In the paper after a historical introduction about Sasanian Persian Gulf, we have studied the archaeological evidences of Sasanian settlements in both Persian and Arabian shores of Persian Gulf.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian period
  • Persian Gulf
  • Sasanian history
  • archaeological analysis
ابراهیمی، نصرالله (1391). بررسی‌ها وکاوش‌هایاستانبوشهرازآغازتاکنون، مجموعه مقالات هشتاد سال باستان‌شناسی ایران، به کوشش یوسف حسن‌زاده و سیما میری، تهران، نشر پازینه، صص 244-229.
ابن بلخی ( 1384). فارس‌نامه، به اهتمام و تصحیح گای لسترنج و رینولد الن نیکلسون، تهران، اساطیر.
اسماعیلی جلودار، محمد اسماعیل و حسین توفیقیان. 1389. گزارش فصل اول کاوش در بندر باستانی مهروبان (بندر دیلم). مرکز اسناد پژوهشکدة باستان‌شناختی، منتشر نشده.
اسماعیلی جلودار، محمد اسماعیل (1386). گزارش مقدماتی کاوش نجات بخشی در سیراف (بخش اول: گزارش کاوش در ترانشۀ Iمجموعه مقالات نهمین گردهمایى سالانة باستان شناسى ایران، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 22-13.
اسماعیلی جلودار، محمداسماعیل، (1387). گزارش فصل دوم کاوش در سیراف، مرکز اسناد پژوهشکدة باستان‌شناسی، منتشر نشده.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
بلاذری، احمد بن یحیی (1346). فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ثعالبی نیشابوری، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368). تاریخ ثعالبی (غرر اخبار ملوک و سیرهم)، محمد فضائلی، تهران، نشر نقره.
خسروزاده، علیرضا، محمد اسماعیل اسماعیلی جلودار و مرجان روایی، (1391). باستان‌شناسی سواحل شمالی خلیج فارس، با مرور پژوهش‌های اشکانی و ساسانی سواحل جنوبی، مجموعه مقالات هشتاد سال باستا‌‌‌ن‌شناسی ایران، به کوشش یوسف حسن‌زاده و سیما میری، تهران، نشر پازینه، 228-209.
سیوری ر. ام؛ جی. بی. کلی (1377). خلیج فارس از دوران باستان تا اواخر قرن هیجدهم میلادی، ترجمۀ حسن زنگنه، قم، مرکز بوشهر‌شناسی با همکاری انتشارات همسایه.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری، ج2، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر.
عریان، سعید (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی-پارتی)، تهران، معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی.
هدایت، صادق (1342). زند وهومن یسن و کارنامة اردشیر پاپکان، چ 3، تهران، امیرکبیر.
یارشاطر، احسان و دیگران (1380). تاریخ ایران: از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، ترجمة حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
 
Adams, R. McC. 1981. Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. Chicago: University of Chicago Press.
Andersen, S. F. 2002. The Chronology of the Earliest Tylos Period on Bahrain. Arabian Archaeology and epigraphy 13: 234-245.
Benoist, A., Mouton, M., Schiettecatte, J. 2003. The Artifacts from the fort at Mleiha: Distribution, origins, trade and dating. Proceeding of the seminar for Arabian Studies33: 59-76.
Bernard, V. and Salles J. F. 1991. Discovery of a Christian Church at al-Qusur. Failaka (Kuwait). Proceedings of the Seminar for Arabian Studies 21: 7–22.
Boucharlat, R. and J. F. Salles .1981. The History and Archaeology of the Gulf from the 5th Century B. C. to the 7th Century A. D. A Review of the Evidence. Proceedings of the Seminar for Arab Studies: 65-94.
Boucharlat, R., Haerinck, E., Lecomte, O., Potts, D. T., and Stevens, K. G. 1989. The European Archaeological Expedition to Ed-Dur, Umm al-Qaiwayn (U.A.E): An Interim Report on the 1987 and 1988 Seasons. Mesopotamia 24: 5-72.
Daryaee, T. 2003. The Persian Gulf Trade in Late Antiquity. Journal of World History 14(1) : 1-16.
de Cardi, B. 1971. Archaeological Survey in N. Trucial States. East and West 3-4: 225-290.
de Cardi, B. 1972. A Sasanian Outpost in Northern Oman. Antiquity 46 (184) : 305-310.
de Cardi, B. 1974. The British Archaeological Expedition to Qatar 1973-1974. Antiquity 48 (191) : 196-200.
de Cardi, B., Vita-Finzi, C., and Coles, A. 1975. Archaeological Survey in Northern Oman, 1972. East and west 25: 9-27.
Elders, J. 2001. The Lost churches of the Arabian Gulf: recent discoveries on the islands of Sir Bani Yas and Marawah. Abu Dhabi Emirate. United Arab Emirates. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies 31: 47–57.
Elders, J. 2003. The Nestorians in the Gulf: Just Passing Through? Recent Discoveries on the Island of Sir Bani Yas. Abu Dhabi Emirate. U. A. E. . in D. T. Potts, H. al-Naboodah and P. Hellyer (eds.). Archaeology of the United Arab Emirates: Proceedings of the First International Conference on the Archaeology of the U. A. E. . London: Trident Press. 230–236.
Ghirshman, R. 1960. The Island of Kharg. Tehran: Iranian Oil Operating Companies.
Hauser, S. R. 2007. Christliche Archäologie im Sasanidenreich. in A. Mustafa, J. Tubach and G. S. Vashalomidze (eds.). Inkulturation des Christentumsim Sasanidenreich. Wiesbaden: Reichert: 93‐136.
Hellyer, P. and King G. R. D. 1999. A Site from the Early First Millennium AD at Ra’s Bilyaryar. Abu Dhabi, U. A. E. . Arabian Archaeology and Epigraphy 10: 119– 123.
Hellyer, P. 1995. Safavid and Sassanian Coins in Fojairah. Tribulus 5: 25.
Hellyer, P. 1998. Filling in the Blanks. Dubai: Motivate Publishing.
Hojlund, F. and Andersen, H. 1994. Qala'at al-Bahrain vol.1. The Northeren City Wall and the Islamic Fortress. Aarhus: Aarhus University Press.
Howgego, C. J. and D. T. Potts 1992. Greek and Roman coins from eastern Arabia. Arabian Archaeology and Epigraphy 3: 183–189.
Huff, D. 1987. Archaeology. IV. Sasanian. in E. Yarshater (ed.) Encyclopaedia Iranica. London - New York: Routledge and Kegan. II: 302-308.
Jasim, S. A. (2001) , Excavations at Mleiha 1993–94. Arabian Archaeology and Epigraphy, 12: 103–135.
Kennet, D. 1992. The Towers of Ras al Khaimah. Tribulus 2. 2: 25-30.
Kennet, D. 1997. Kush: A Sasanian and Islamic Period Archaeological Tell in Ras al-Khaimah (U. A. E.). Arabian Archaeology and Epigraphy 8:284-302.
Kennet, D. 1998. Evidence for 4th/5th-century Sasanian occupation at Khatt. Ras al-Khaimah. in C. S. Phillips, D. T. Potts and S. Searight (eds.). Arabia and its Neighbours: Essays on Prehistorical and Historical Developments Presented in Honour of Beatrice De Cardi. Turnhout: Brepols. pp. 105-16.
Kennet, D. 2002. Sasanian Pottery in Southern Iran and Eastern Arabia. Iran 40: 153-62.
Kennet, D. 2004. Sasanian and Islamic pottery from Ras al-Khaimah: Classification. Chronology and analysis of trade in the Western Indian Ocean. Society for Arabian Studies Monographs No. 1. Bar International Series 1248.
Kennet, D. 2005. On the eve of Islam: archaeological evidence from Eastern Arabia. Antiquity 79 (2005) : 107–118.
Kennet, D. 2007. The decline of eastern Arabia in the Sasanian period. Arabian Archaeology and Epigraphy 18: 86–122.
King, G. R. D. and C. Tonghini 1998. The Western islands of Abu Dhabi Emirate: notes on Ghagha. in C. S. Phillips. D. T. Potts and S. Searight (eds.). Arabia and Its Neighbours: Essays on Prehistorical and Historical Developments Presented in Honour of Beatrice De Cardi. Turnhout: Brepols:117–141
King, G. R. D. 1997. A Nestorian monastic settlement on the island of Sir Bani Yas. Abu Dhabi: a preliminary report. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 60: 221–235.
King, G. R. D. 1997. Abu Dhabi Islands Archaeological Survey. Season 1: An Archaeological Survey of Sir Bani Yas. Dalma and Marawah. London: Trident Press.
King, G. R. D. 1997. The History of UAE: The Eve of Islam and the Islamic Period. in E. Ghareeb and I. Al Abed (eds.). Perspectives on the United Arab Emirates. London: Trident Press: 74-94.
King, G. R. D. and P. Hellyer 1997. A Preliminary Note on Ceramics from the island of Qarnein. Tribulus (Journal of the Emirates Natural History Group) 7(2) : 25-26.
Lamberg-Karlovsky, C. C. 1970. Excavations at Tepe Yahya, Iran, 1967-1969, Cambridge: American School of prehistoric Research Bulletin 27.
Langfeldt, J. A. 1994. Recently discovered early Christian monuments in Northeastern Arabia. Arabian Archaeology and Epigraphy 5: 32–60.
Lecomte, O. 1993. Ed-Dur, les Occupations des 3 et 4e s. ap. J.-C. Contexte des Trouvailles et Materiel Diagnostique. in U. Finkbeiner (ed.). Materialien zur Archaologie der Seleukidem-und Partherzeit im sudlichen Babylonien und im Golfgebiet. Tubingen, E. Wasmuth: 195-217.
Lowick, N. M. 1985. Siraf 15: The Coins and Monumental Inscriptions. London: The British Institute of Persian Studies.
Matheson, S. A. 1976. Persia: An Archaeological Guide. London: Faber.
Mouton, M. 1992. La Péninsule Oman de la Finde Age du Fer au début de le Période Sassanide (250 av.-350 ap. J.C.), Unpublished doctoral dissertation, submitted at the Université du Paris I (Panthéon-Sorbonne).
Mouton, M., Cuny, J. 2012. The Oman Peninsula at the Beginning of the Sasanian Period. In D. T. Potts and P. Hellyer (eds.). Fifty Years of Emirates Archaeology, Proceeding of the second international Conference on the Archaeology of the United Arab Emirate. Abu Dhabi: Motivate Publication: 174-187.
Piacentini, V. F. 1992. Merchants-Merchandise and Military Power in the Persian Gulf. Rome: Atti della Accademia Nazionale dei Lincei.
Potts, D. T. and J. Cribb. 1995. Sasanian and Arab-Sasanian coins from eastern Arabia. Iranica Antiqua 30: 123–137.
Potts, D. T. 1984. Northeastern Arabia in the Later Pre-Islamic Era. in R. Boucharlat and J. F. Salles. Arabie orientale. Mésopotamie. et Iran méridional de l’âge du fer au début de la période islamique. Lyon: Éditions recherche sur les civilisations :85-144.
Potts, D. T. 1985. From Qadê to Mazûn: Four Notes on Oman. c. 700 BC to 700 CE. Journal of Oman Studies 8: 81-95.
Potts, D. T. 1990. The Arabian Gulf in Antiquity. Vol. 2: From Alexander the Great until the Coming of Islam. Oxford: Clarendon Press.
Potts, D. T. 1993. A Sasanian Lead Horse from Northeastern Arabia. Iranica Antiqua 28: 193-199.
Potts, D. T. 1994. Nestorian crosses from Jabal Berri. Arabian Archaeology and Epigraphy 5: 61–65.
Potts, D. T. 1997. Late Sasanian Armament from Southern Arabia. Electrum 1: 127-37.
Potts, D. T. 1998. Namord ware in Southeastern Arabia. in C. S. Phillips. D. T. Potts and S. Searight. (eds.). Arabia and Its Neighbours: Essays on Prehistorical and Historical Developments Presented in Honour of Beatrice De Cardi. Turnhout: Brepols: 207-20.
Potts,D.T.2005.http://www.iranica.Com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/ot_ grp7/ot _ pers _ gulf _ ant_200503223 .html
Potts, D.T. and Gribb, J. 1995. Sasanian and Arab-Sasanian Coins from Eastern Arabia. Iranica Antiqua 30: 123-137.
Prickett, M. E. 1986. Man. Land. and Water: Settlement Distribution and the Development of Irrigation Agriculture in the Upper Rud-i Gushk Drainage. Southeastern Iran. Ann Arbor: University of Michigan.
Priestman, S. M. N. and D. Kennet 2002. The Williamson Collection Project: Sasanian and Islamic Pottery from Southern Iran. Iran 40: 265-67.
Sajjadi M. 1989. A Class of Sasanian Ceramics from Southeastern Iran, Rivista di Archeologia 13: 31-40.
Sedov, A.V. 1992. New Archaeological and Epigraphical Material from Qana (South Arabia). Arabian Archaeology and Epigraphy 3: 110-137.
Simpson, J. 2007. Bushire and Beyond: Some Early Archaeological Discoveries in Iran. in E. Errington and V. Curtis (eds.). From Persepolis to the Punjab. London: British Museum Press: 153-65.
Whitcomb, D. S. 1978. The Archaeology of al-Hasa Oasis in the Islamic Period. Atlal (Journal of Saudi Arabian Studies) 2: 95-113
Whitehouse, D. 1968. Excavations at Siraf: First Interim Report. Iran 6: 1-22.
Whitehouse, D. 1969. Excavations at Siraf: Second Interim Report. Iran 7: 39-62.
Whitehouse, D. 1970. Excavations at Siraf: Third Interim Report. Iran 8: 1-18.
Whitehouse, D. 1971. Excavations at Siraf: Fourth Interim Report. Iran 9: 1-17.
Whitehouse, D. 1972. Excavations at Siraf: Fifth Interim Report. Iran 10: 63-87.
Whitehouse, D. 1974. Excavations at Siraf: Sixth Interim Report. Iran 12: 7.
Whitehouse, D. 1975. Carnelian in the Persian Gulf. Antiquity XLIX (194) : 129-30.
Whitehouse, D. and A. Williamson 1973. Sasanian Maritime Trade. Iran 11: 29-49.
Wilkinson, J. C. 1973. Sūhār in the Early Islamic Period: The Written Evidence in E. Taeddi (ed.). South Asian Archaeology. Vol. 2. : 887-908.
Zarins, J. , Mughannam, A. S., and Kamal, M. 1984. Excavation at Dhahran South-The Tumuli Field (208-92) , 1403 AH/1983. A Preliminary Report, Atlal 8: 25-54.
Zemer, A. 1977. Storage Jars in Ancient Sea Trade. Haifa: National Maritime Museum.