نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• سیما رحمانی فر ¹
• حسین قاسمی ²

¹ نویسندۀ مسئول، دکترای زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² دکتری تاریخ دورۀ ایران اسلامی، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

حکایت موش و گربۀ شیخ بهایی یکی از متون داستانی است که شامل عناصر، مؤلفه‌ها و نیز افکار واندیشه‌هایی است که می‌توان آن را در ارتباط مستقیم بااوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی زمانۀ پدید آمدن آن، یعنی دورۀ سلطنت شاه‌عباس یکم، و به ویژه آرای پدیدآورندۀ آن یعنی شیخ بهایی موردبررسی قرار داد. برهمین اساس سؤالات اصلی پژوهش پیش رو این است که ازبررسی تاریخی حکایت مذکور به چه نتایجی دربارۀ جایگاه تصوف در این دوره به ویژه در تقابل با شریعت می‌توان دست یافت واینکه متن ادبی چگونه می‌تواند برای انعکاس ایدئولوژی و گفتمان خاص در دوره‌ای، آینگی کند؟و نیز اینکه رویکرد شیخ بهایی درمورد دو طیف اندیشگانی شریعت وتصوف با توجه به جایگاه سیاسی - ‌دینی وی به چه نحو بوده است؟ به‌نظر می‌رسد باتوجه به اوضاع واحوال ایران عصر صفوی وبه‌ویژه دورۀ سلطنت شاه عباس یکم، بتوان چیرگی قطعی نظام فقاهتی(نماد آن گربۀ داستان) بر عناصر صوفی‌گری (نماد آن موش داستان)را در این حکایت یافت واین ادعا را با گفت‌وگوهاوشواهدی که موش و گربه ارائه می‌دهندو نیز پایان حکایت به اثبات رساند.درواقع دوران ابتدایی حکومت صفویه رامی‌توان غلبۀ نظام صوفی‌گری، دورۀ تداوم آن را، تضعیف این نظام ودورۀ سقوط آن را با پیروزی قطعی و نهایی نظام فقهی وبیرون رانده شدن صوفیه وصوفی-گری ازدایرۀ قدرت درنظر گرفت. ضمن اینکه می‌توان تاحدود قابل‌توجهی، موضع شیخ بهایی رادربرابر صوفیه واهل شریعت دراین داستان ردیابی کرد. درواقع شیخ بهایی که ظاهراً میان حقانیت تصوف یاشریعت، درمانده است، درنهایت شریعت یاهمان علم دین را برمی‌گزیند.

کلیدواژه‌ها

• موش و گربه
• شیخ بهایی
• حکومت صفویه
• شریعت
• متشرعان
• تصوف
• صوفیه

موضوعات

• ادبیات فارسی

عنوان مقاله [English]

Discourse of Shariat and Sufism in Safavid Iran With a look at cat and mouse writing

نویسندگان [English]

• sima rahmanifar ¹
• hossein ghasemi ²

¹ PhD in Persian Language and Literature, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran

² PhD in Iranian History of the Islamic Period, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Beheshti university, Tehran, Iran

چکیده [English]

Examining ancient fiction texts as a source for reflecting the political, social and cultural conditions of the past ages can, in addition to being a confirmation of other historiography sources, also reveal the thoughts of their creators, as the people of the pen and knowledge of those times. The tale of the mouse and the cat by Sheikh Bahae is one of these fictional texts that includes elements, components, and thoughts that can be directly related to the social and cultural conditions of the time of its creation, that is, the period The reign of Shah-Abbas I, and especially the opinions of its founder, Sheikh Baha'i, were examined. Based on this, the main questions of the upcoming research are what conclusions can be reached from the historical analysis of the above-mentioned story about the place of Sufism in this period, especially in contrast with Sharia, and how the literary text can be used to reflect a specific ideology and discourse. In a period, slow down? Also, what was Sheikh Baha'i's approach regarding the two intellectual spectrums of Sharia and Sufism with regard to his political-religious position? It seems that according to the situation in Iran during the Safavid era and especially during the reign of Shah Abbas I, it is possible to find the definite dominance of the jurisprudence system (symbolized by the cat in the story) over the elements of Sufism (symbolized by the mouse in the story) in this story. He proved the claim with the conversations and evidence provided by the mouse and the cat and also the end of the story. In fact, the early period of Safavid rule can be considered as the dominance of the Sufi system, the period of its continuation, the weakening of this system and the period of its fall with the definitive and final victory of the jurisprudence system and the expulsion of Sufis and Sufis from the sphere of power.

کلیدواژه‌ها [English]

• mouse and cat
• Bahae sheikh
• Safavid government
• Sharia
• legalists
• Sufism
• Sufi

لاکهارت، لارنس و دیگران. (1387). تاریخ ایران (دوران صفویان)، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: جامی.

ذوالفقاری، حسن. (1391). «موش و گربه (سوابق و نمونه­های داستانهای موش و گربه در ادب فارسی)»، مجلۀ     علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، (1)3، 47-70.

رحیمی، امین و دیگران. (1393). «نمادهای جانوری نفس در متون عرفانی با تکیه بر آثار سنایی، عطّار و مولوی» متن­پژوهی ادبی، (62) 18، 147-173.

زرین­کوب، عبدالحسین. (1387). دنبالۀ جست­وجو، تصوف در ایران، تهران: امیرکبیر.

شیخ بهایی عاملی، بهاءالدین محمد. (1361). دیوان کامل شیخ بهایی، شامل اشعار و آثار، با مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: چکامه.

صفا، ذبیح­الله. (1384). تاریخ ادبیات ایران، ج4، خلاصۀ جلد پنجم (بخش اول، دوم، سوم)، از آغاز سده دهم تا میانۀ سده دوازدهم هجری، تلخیصی از محمد ترابی، تهران: فردوس.

صفت­گل، منصور. (1381). ساختار نهاد و اندیشۀ دینی در ایران عصر صفوی، تاریخ تحولات دینی ایران در سده­های دهم تا دوازدهم هجری قمری، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.

طهرانی، آقابزرگ. (1373). طبقات اعلام شیعه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

غفاری جاهد، مریم. (1389). «دل در تصرف عقل (پژوهشی در موش و گربه شیخ بهایی)»، نشریۀ فردوسی، (85 و 86)، 35-43.

کوپر، جین. (1386). فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. چاپ دوم، تهران: فرهنگ نشر نو.

هوشنگی، فاطمه و مالمیر، محمدابراهیم. (1398). «تحلیل عناصر روایی داستان موش و گربۀ شیخ بهایی»، فصلنامۀ پژوهشی ادبیات داستانی، دانشگاه رازی، (26) 8، 113-137.