نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

خیابان چهارباغ در طی گسترش شهر اصفهان در زمان شاه عباس اول در خارج از باروی قدیم شهر احداث گردید. در ابتدای شمالی خیابان، که محل ورود از دولت­خانه به خیابان بود، کاخی به نام جهان‌نما، آن نیز به امر شاه عباس، ساخته شد. با سقوط سلسلة صفوی و حملة افغان­ها و در دورة قاجار، به طور خاص با حکومت ظل­السلطان، بسیاری از آثار ارزشمند دوران صفوی، از جمله آثار مذکور، به بهانه­های مختلف تخریب شد. همچنین تغییرات رخ­داده در دورة پهلوی و دوران اخیر باعث شد تا محل دقیق کاخ و شروع خیابان چهارباغ نامشخص گردد. این بخش از شهر صفوی شامل کاخ جهان‌نما و فضای شمالی، یعنی محل ورود به کاخ، و فضای جنوبی آن، یعنی شروع خیابان چهارباغ، در دورة صفوی در نوشته­های تعدادی از سیاحان اروپایی شرح داده شده و در دورة قاجار، تا قبل از تخریب بنا، توصیفات و تصاویری از آن در منابع قابل دسترس است. در میان این مدارک، اسناد تصویری تهیه­شده از کاخ در دورة صفوی و قاجار و محدودة دولت‌خانه در دورة پهلوی اهمیت ویژه‌ای دارند و بررسی و مقایسه آن‌ها می‌تواند بسیاری از نانوشته‌های تاریخی را آشکار کند و اعتبار آن‌ها را مورد سنجش قرار دهد. نوشتة حاضر با بررسی منابع مکتوب و اسناد تصویری از دورة صفوی تا دورة پهلوی سعی در روش کردن وضعیت محدوده مذکور داشته است. این اطلاعات کمک شایانی در پیشبرد طرح باستان­شناختی صورت­گرفته در محل داشت که طی آن، علاوه بر شواهد کاخ جهان‌نما، داده‌هایی از بخش شمالی و جنوبی کاخ مربوط به دوران قبل و بعد از صفویه نیز به دست آمد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Jahān-namā Palace and the Entrance to Chahār-bāgh Avenue of Isfahan A Reflection on the Textual and Visual Sources from Safavid to Pahlavi Period

نویسنده [English]

  • Ali Shojaee Esfahani

Assistant Professor, Art University of Isfahan

چکیده [English]

On the outskirts of the old fortification of Isfahan, the Chahār-bāgh avenue was built during the expansion of the city in the reign of Šāh ʻAbbās I. At the starting point of Chahār-bāgh, the Jahān-namā palace was built by his command as well, which was the entrance monument of the Dowlat-xāneh. Chahār-bāgh and Jahān-namā, like many other monuments of Isfahan, were destroyed after Safavids' collapse, particularly during the reign of Ẓel al-Solṭān, the Qajar governor of Isfahan. In some travel books of European travelers in Safavid era, and the textual and visual sources of Qajar, this district of Isfahan is mentioned and illustrated. The remaining visual sources of Safavid and Qajar era, and the documents of Dowlat-xāneh district in Pahlavi period, give us keys to find the location of the palace, and shed light on some of the architectural aspects of the complex that cannot be deciphered from textual sources. The present article is an attempt to a concurrent analysis of textual and visual sources. The extracted data helped in the development of the archaeological project of the Jahān-namā palace, and the northern and southern parts of the palace, which belong to the periods before Safavids, and after them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Isfahan
  • Safavid period
  • Jahān-namā palace
  • Chahār-bāgh avenue
  • Visual documents
آوی، حسین بن محمد (۱۳۸۵)، ترجمة محاسن اصفهان، تصحیح عباس اقبال، اصفهان، شهرداری اصفهان.
اسکندر بیک ترکمان (1382)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
بروان، ادوارد (1387)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران، اختران.
پروندة ثبتی چهارباغ، آرشیو مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی.
تاورنیه، ژان باتیست (1363)، سفرنامه، ترجمة ابوتراب نوری، با تجدید نظر کلی و تصحیح حمید شیرانی، تهران و اصفهان، کتابخانة سنایی و تأیید.
تحویلدار، میرزا حسین خان (1342)، تاریخ اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران.
جابری انصاری، حاج میرزا حسن خان (1321)، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، انتشارات روزنامة خرد.
جابری انصاری، حاج میرزا حسن خان (1378)، تاریخ اصفهان، تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، مشعل و بهی.
جناب، میر سید علی (1386)، آثار و ابنیة تاریخی اصفهان، تصحیح رضوان پورعصار، اصفهان، مرکز اصفهان­شناسی.
جلال­الدین منجم (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملا جلال، به کوشش سیف الله وحید نیا، وحید.
دلاواله، پیترو (1390)، سفرنامه: قسمت مربوط به ایران، ترجمه، شرح و حواشی شعاع­الدین شفا، تهران، امیرکبیر.
دمندان، پریسا (1382)، هزار جلوظ زندگی: تصویرهای ارنست هولستر از عهد ناصری، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
دولیه دلاند، آندره (1355)، زیبایی های ایران، ترجمة محسن صبا، تهران، انجمن دوستداران کتاب.
دیولافوا، ژان (1369)، ایران، کلده و شوش، ترجمة| علی محمد فره­وشی، تهران، دانشگاه تهران.
رجایی، عبدالمهدی (1383)، تاریخ اجتماعی اصفهان در عصر ظل­السلطان، اصفهان، دانشگاه اصفهان.
رجایی، عبدالمهدی (1385)، تاریخ مشروطیت اصفهان، اصفهان، مرکز اصفهان­شناسی و خانة ملل.
رنه، هانری (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمة علی محمد فره­وشی، تهران، گیلان.
سانسون، نیکلاس (1346)، سفرنامه، ترجمة تقی تفضلی، تهران، بی­جا.
سدیدالسلطنه مینابی، محمد علی خان (1362).، سفرنامة سدید السلطنه، تصحیح احمد اقتداری، تهران، بهشهر.
سعادت نوری، حسین (1347)، ظل السلطان، تهران، وحید.
سیف­الدوله، سلطان محمد (1364)، سفرنامة سیف­الدوله معروف به سفرنامة مکه، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نی.
شاردن، ژان (1374)، سفرنامه، ترجمة اقبال یغمایی، تهران، توس.
شجاعی اصفهانی، علی (1393)، «مکان­یابی شهر جی و یهودیه در رستاق جی اصفهان و جابجایی مرکز قدرت تا برآمدن سلجوقیان»، پژوهش­های ایران­شناسی، شمارة 7: 57-76.
شجاعی اصفهانی، علی (1395)، گزارش مطالعات باستان­شناختی در محوطه جهان‌نما و خیابان چهارباغ محل ایستگاه قطار شهری در میدان امام حسین (دروازه دولت) و انقلاب، منتشرنشده.
کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامه، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
گوبینو، ژوزف آرتور (1383)، سه سال در آسیا، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، قطره.
لسان­الملک سپهر، محمد تقی خان، (1377)، ناسخ التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
لوسی، هاینتس (1391)، «اصطبل شاهی در اصفهان و نقشة محلة کاخ از انگلبرت کمپفر در سال 1712 میلادی»، ترجمة سارا ماریا مایر، پیام بهارستان، شمارة 16: 300-318.
مافروخی اصفهانی، مفضل بن سعد (1352)، محاسن اصفهان، تصحیح جلالالدین حسینی طهرانی، تهران، مجلس.
محمد مهدی اصفهانی (1368)، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، امیرکبیر.
مقیمی اسفندآبادی، مهسا (1390)، «مطالعه، بررسی و سامان­دهی اسناد تصویری بناهای ازمیان­رفتة اصفهان صفوی با تأکید بر سه عمارت جهان­نما، نمکدان و تالار آینه»، رسالة کارشناسی ارشد در رشتة مطالعات معماری ایران، منتشرنشده.
مهریار، محمد و دیگران (1378)، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورة قاجار، تهران، دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی.
میرزا صالح شیرازی (1364)، مجموعة سفرنامه­های میرزا صالح شیرازی، تصحیح غلامحسین میرزاصالح، تهران، نشر تاریخ ایران.
ویلز، چالز جیم (1368)، سفرنامة دکتر ویلز، ایران در یک قرن پیش، ترجمة غلامحسین قراگوزلو، تهران.
همایی، جلال الدین (1384)، تاریخ اصفهان (مجلد ابنیه و عمارات اصفهان و آثار باستانی)، تهران، هما.
Alemi, M., 2005, “Safavid Royal Gardens and Their Urban Relationships,” A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, Vol. 18: Islamic Period: From the End of the Sasanian Empire to the Present, Costa Mesa, Calif. Mazda Publishers.
Aubin, J., 1970, “Eléments pour l’étude des agglomérations urbaines dans l’Iran medieval,” in A. Hourani and S. Stern (eds.) The Islamic City, Papers on Islamic History I (Carbondale, Southern Illinois University Press), 65-75.
Babaie, S., 2008, Isfahan and its palaces: statecraft, Shi'ism and the architecture of conviviality in early modern Iran, Edinburgh, Edinburgh University Press.
Bruyn, C., de, 1725, Voyage au Levant…, Rouen.
Coste, P. X., 1867, Monuments modernes de la Perse mesurés, dessinés et décrits, Paris, A. Morel.
Emrani, S. M. A., 2013, The role of gardens and tree-lined streets in the urban development of Safavid Isfahan (1590-1722): a comparative approach (Paris and Versailles in the 17th century), München.
Galdieri, E., 1974, “Les Palais d’Isfahan,” Iranian Studies, Vol. 7, No. 3/4, Studies on Isfahan: Proceedings of the Isfahan Colloquium, Part II, pp. 380-405.
 https://oi.uchicago.edu
Sarre, F., 1931, “A Portuguese Carpet from Knole,” The Burlington Magazine for Connoisseurs, Vol. 58, No. 338, pp. 210+214-215+219.
Sarre, F., 1910, Denkmäler persischer Baukunst: geschichtliche Untersuchung und Aufnahme muhammedanischer Backsteinbauten in Vorderasien und Persien, Berlin, Wasmuth, Bd. 1 Tafelband, 1901, Bd. 2, Textband.

Silva y Figueroa, G., a de, 1667,  L'ambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse, ed. L. Billaine, Paris.

Tavernier, J. B., 1676, Les six voyages de Jean - Baptiste Tavernier…, ed. G. Clouzier et C. Barbin, Paris.
Thomson, John, A Collection of Photographs taken in Persia, Turkey and in the Caucasus during a seven months’ journey in 1891, unpublished.
Wills, C. J., 1891, In the land of the lion and su; or Modern Persia. Being experiences of life in Persia from 1866 to 1881, London - New York, WardLock.