نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• عبدالرّضا سیف
• بهزاد گرانمایه

گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

این پژوهش به بررسی تطبیقی مفهوم و کیفیت عشق در دو اثر شاخص از ادبیات عرفانی فارسی، یعنی تمهیدات عین‌القضات همدانی و غزلیات حافظ شیرازی اختصاص دارد. تمرکز اصلی این تحقیق بر تحلیل و مقایسۀ دیدگاه‌های این دو چهرۀ برجستۀ عرفانی دربارۀ مفهوم عشق است، به‌ویژه با توجه به ابعاد هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و سلوکی که این مفهوم در نظام فکری آنان ایفا می‌کند. عشق، به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم در سنت عرفان اسلامی، مفهومی چندوجهی، پیچیده و در عین حال پویـا است که در مواجهه با مقولاتی همچون عقل، شریعت، تجربه عرفانی و شهود، تعابیر و جلوه‌های متنوعی پیدا می‌کند. اگرچه برخی مفاهیم کلیدی مانند تغلیب عشق، تقابل میان عشق و عقل، غفلت، و بدایت عشق در میان بسیاری از عرفا به‌صورت مشترک مطرح شده‌اند، اما تحلیل تطبیقی دقیق این متون نشان می‌دهد که دیدگاه عین‌القضات نسبت به عشق، با مضامین و تعابیر موجود در غزلیات حافظ مشابهت‌هایی بارز دارد. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، مضامین، تمثیل‌ها و نمادهای مرتبط با عشق در دو اثر موردنظر استخراج شده و وجوه تشابه و تفاوت میان آن‌ها مورد شناسایی و تحلیل قرار گرفته است. در پایان، هرچند به‌صراحت نمی‌توان از تأثیر مستقیم عین‌القضات بر حافظ سخن گفت، اما شواهد متنی موجود حاکی از پیوندی درونی، عمیق و غیرقابل‌انکار میان اندیشه‌های این دو متفکر برجسته عرفان اسلامی است.

کلیدواژه‌ها

• عشق
• عین‌القضات همدانی
• حافظ شیرازی
• تمهیدات
• هستی‌شناسی
• معرفت‌شناسی
• سلوک

موضوعات

• ادبیات فارسی

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Concept and Quality of Love in Tamhīdāt of ʿAyn al-Quḍāt in Comparison with the Ghazals of Ḥāfeẓ Shirazi

نویسندگان [English]

• abdolreza seif
• Behzad Geranmaye

Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran

چکیده [English]

This study undertakes a comparative examination of the concept and quality of love in two prominent works of Persian mystical literature: Tamhīdāt by ʿAyn al-Quḍāt Hamadānī and the Ghazals of Ḥāfeẓ of Shiraz. The primary objective of this research is to analyze and compare the perspectives of these two eminent mystical thinkers on the notion of love, with particular emphasis on its ontological, epistemological, and spiritual dimensions. Love, as one of the most fundamental concepts in Islamic mysticism, is a multifaceted, complex, and dynamic phenomenon that, when confronted with notions such as reason, religious law, mystical experience, and intuitive knowledge, reveals diverse interpretations and expressions. While certain key themes—such as the dominance of love, the conflict between love and intellect, heedlessness, and the origin of love—are commonly found across various mystical texts, a close comparative analysis reveals significant parallels between ʿAyn al-Quḍāt’s views on love and the themes presented in Ḥāfeẓ’s poetry. Utilizing qualitative content analysis as its methodological framework, this study identifies and examines the key symbols, metaphors, and motifs related to love in both works, mapping the similarities and differences in their conceptualizations. Ultimately, while it is not possible to definitively assert a direct influence of ʿAyn al-Quḍāt on Ḥāfeẓ, the textual evidence indicates a profound, meaningful, and undeniable intellectual connection between the mystical thought of these two influential figures in the history of Persian Sufism.

کلیدواژه‌ها [English]

• Love
• Ayn al-Quḍāt Hamadānī
• Ḥāfeẓ Shirazi
• Tamhīdāt,
• Ontology
• Epistemology
• Spiritual Practice